ابوعلی معنی

فارسی فارسی

واژه‌نامه نام‌‌ها

دانشمند معروف ایرانینام قریه ای است بجنوب کازرون

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
(ده ...) قریه ای است بجنوب شرقی کازرون بدوفرسنگی آن .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
آبسکونی . رجوع به حسین بن محمد آبسکونی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
الآم_ر باحکام اللّه . رج_وع به آم_ر... ش_ود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابراهیم بن محمدبن محمدبن احمد. رجوع به ابراهیم ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابزون بن مهبرد عمانی کافی مجوسی . او راست : دیوان شعری بعربی و آنرا ابن حاجب محمدبن احمد گرد کرده است . و ابن حاجب گوید: قصائد فارسی وی مرا بعجب آورد و شنیدم که به تبریز است بدانجا شدم و او بدانوقت به اعمال دیوانی اشتغال داشت . و مردی با معرفت و ذکاء و متبحر در علوم بود و اشعار وی با صفا و بها و متناسب الالفاظ و خالی از لغات غریبه و ناگوار بود و بشعر خویش اعجابی نمینمود. و من اشعار وی را آنچه نسخه آن نزد وی بود تبویب و به مدایح او درحق امیر ناصرالدین ابتدا کردم . وفات ابزون به سال 430 ه' . ق. بود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن الآدمی . رجوع به محمدبن آدمی حسین بن حمید الاًّدمی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن ابی الاحوص . رجوع به ابن ابی الاحوص ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن ابی الخیر مسیحی پسر ابوالخیر مسیحی طبیب . وفات 620 ه' . ق. رجوع به نامه دانشوران ج 1 ص 223 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن ابی عقیل . رجوع به ابن ابی عقیل ابومحمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن ابی قره منجم علوی بصری . رجوع به ابن ابی قره ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن ابی هریره . حسن بن حسین بن ابی هریره . فقیه شافعی . او راست : شرح مختصر مزنی . وفات 345 ه' . ق. و رجوع به ابن ابی هریره ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن استاد هرمز. از دست صمصام الدوله شش تن از فرزندان عزالدوله بختیاربن معزالدوله را اسیرکرد و نزد صمصام الدوله برد و او دوتن را بکشت و چهارتن دیگر را به زندان کرد و کرتی دیگر صمصام الدوله او را به بغداد به حرب بهاءالدوله فرستاد و چون خبر قتل صمصام الدوله بدو رسید، ازبهاءالدوله امان طلبید و در سلک هواخواهان بهاءالدوله درآمد و او وی را برای دفع اولاد عزالدوله بفارس فرستاد. ابوعلی بدانجانب شتافت و بر ایشان غالب گشت .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن الیاس . و نام او محمد است والی کرمان .در 345 ه' . ق. از ملوک دیالمه گریخته به بخارا رفت ابوصالح منصور را به تسخیر ممالک دیالمه تحریض کرد و هر دو طرف حاضر به جنگ شدند. لکن میان رکن الدوله دیلمی و منصور صلح افتاد و مقرر شد که رکن الدوله سالی صدوپنجاه هزار دینار به خزانه منصور بپردازد و منصور دختری از عضدالدوله پسر رکن الدوله را نیز برای تشیید دوستی بزنی کرد. رجوع به روضةالصفا ج 4 ترجمه منصوربن نوح سامانی شود. وی در 356 ه' . ق. درگذشت .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن بصیر کاتب . او را بیست ورقه شعر است . (ابن الندیم ).

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن بناء حسن بن احمد حنبلی بغدادی فقیه . وفات به سال 471 ه'. ق. او راست : کتاب طبقات الفقهاء. کتاب در علم وجوه و نظائر. الرسالة المغنیة فی السکوت و لزوم البیوت .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن جزله . یحیی بن عیسی . رجوع به ابن جزله ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن جنید. محمدبن احمد معروف به اسکافی فقیه شیعی . رجوع به ابن جنید ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن حرب . رجوع به صیرفی ، ابوعلی بن حرب ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن حسین مروی یا نیشابوری . شاعری مدّاح سلطان علاءالدین سکندر. رجوع به مجمعالفصحاء و لباب الالباب شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن حمویه اصفهانی . وزیر. او پس از وفات صاحب بن عباد با ابوالعباس الضبی ده هزار دینار پیشکش فخرالدوله کرده و به وزارت رسیدندو دست ظلم و تعدی و مصادره گشودند و تا آخر اوقات حیات او این شغل داشتند. رجوع به ص 351 حبط ج 1 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن خاقان . محمدبن عبیداللّه . رجوع به ابن خاقان ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن خلاد بصری محمد... رجوع به ابن خلاد ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن خیران . حسین بن صالح . رجوع به ابن خیران ابوعلی ... و رجوع به نامه دانشوران ج 3 ص 134 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن دَوماء نعلی . محدّث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن رسته . احمدبن عمر. رجوع به ابن رسته ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن رشیق. حسن قیروانی . رجوع به ابن رشیق ابوعلی حسن بن رشیق... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن زرعه . متوفی 398 ه' . ق. رجوع به ابن زرعه ابوعلی ... شود. و از کتب اوست علاوه بر آنکه در ابن زرعه سابقاً آورده ایم : ترجمه مقداری قلیل از کتاب برقلس در تفسیر فاذن از سریانی به عربی .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن سوار.کاتب و رئیس خزانه وقف بود به بصره . (ابن الندیم ).

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن شبل ، حسین بن عبداللّه . رجوع به ابن شبل ابوعلی ، حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن شخباء، حسن بن عبدالصمد عسقلانی . رجوع به ابن شخباء ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن صدقه ، حسن بن علی ، عمیدالدوله . رجوع به ابن صدقه جلال الدین عمیدالدوله ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن ضحاک حسین خراسانی . معروف به خلیع شاعر. رجوع به ابن ضحاک ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن عبداللّه بن الحارث بن رحضةبن عامر قرشی . صحابی است . از مسلمین یوم الفتح . و او بیمامه کشته شد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن عبداللّه بن یحیی بن خاقان . مقتدر خلیفه پس از عزل ابن فرات علی بن محمد، به سال 299 ه' . ق. ابوعلی را بوزارت برداشت و او وزیری بی کفایت بود و بزودی با استصواب مونس خادم عزل و علی بن عیسی بجای او نصب شد. رجوع به حبط ج 1 ص 300 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن عطا. پس از وفات شمس الدوله چون شیخ الرئیس ابوعلی حسین بن عبداللّه بن سینا را کرت دیگر بوزارت پسر شمس الدوله نامزد کردند، ابن سینااز قبول این منصب سر باززد و در خانه ابوعلی بن عطابهمدان متواری گشت و طبیعیات و الهیّات شفا و مقدمه منطقالشفا را در این فترت در خانه ابن عطا نوشت .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن فضال . حسن بن علی . رجوع به ابن فضال ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن ماکولا. وزیر جلال الدوله بویهی . هبةاللّه بن علی بن جعفر. صاحب حبیب السیر کنیت ابن ماکولا را ابوعلی آورده است و دیگران ابوالقاسم گفته اند. رجوع به ابن ماکولا ابوالقاسم ... و رجوع به حبط ج 1 ص 353 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن مامون . پدر ابوعلی . مامون خوارزمشاه بود و چون درگذشت پسر او موسوم به ابی علی بجای پدر نشست و برای استحکام امر خویش خواهر محمودبن سبکتکین را بخواست و بزنی کرد و تا بزیست قاعده مصادقت میان او و محمود برقرار بود و پس از وی برادر وی مامون بن مامون بجای او خوارزمشاهی یافت و مخلّفه برادر را خطبه کرد و محمود بدان رضا داد و آنگاه که ینالتکین با روسای دیگر سپاه ، خوارزمشاه مامون بن مامون را بکشتند محمود بنام خونخواهی شوهرخواهر لشکر بخوارزم کشید و کشندگان مامون را بسزا رسانید و مملکت خوارزم را ضمیمه ملک خویش کرد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن محتاج . احمدبن ابی بکر محمد. رجوع به ابوعلی محتاج شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن محمدبن قطب الدین . او راست : رساله ای در الفاظ کفر.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن مطهر. رجوع به حبط ج 1 ص 235 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن المقتفی لامراللّه . او پس از مرگ پدر داعیه خلافت داشت و مادر وی در مرض موت مقتفی ، المستنجد را بدست کنیزکان کشتن میخواست تا پسر خود ابوعلی را بمسند خلافت نشاند. استادالدار عضدالدین بر این معنی وقوف یافت و مستنجد راآگاه کرد و قتل مستنجد میسر نگشت از اینرو آنگاه که مستنجد بخلافت رسید ابوعلی و مادر او را دستگیر و محبوس کرد و کنیزکان هم عهد مادر او را بدجله غرق کرد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن مقله ، محمدبن علی . رجوع به ابن مقله ابوعلی ... و رجوع به تاریخ الحکماء قفطی چ لیپزیک ص 254 س 7 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن منکجا الکاتب النصرانی . رجوع به تاریخ الحکماء قفطی چ لیپزیک ص 112 س 15 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن مندویه . رجوع به ابن مندویه ابوعلی و رجوع به تاریخ الحکماء قفطی چ لیپزیک ص 438 س 1 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن مندویه . احمدبن عبدالرحمن طبیب اصفهانی . رجوع به ابن مندویه ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن نصر. حسن بن علی شاعر. رجوع به ابن نصر ابوعلی حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن نوشتکین . یکی از امراء و جیش ابوعلی سیمجور. رجوع به تاریخ بیهقی چ ادیب ص 203 و ترجمه تاریخ یمینی چ طهران ص 150 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن الولید. شیخ المعتزله . فقیه و منطقی .رجوع بتاریخ الحکما قفطی چ لیپزیک ص 365 و 366 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن هود. حسن بن عضدالدوله مرسی . رجوع به ابن هود ابوعلی حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن هیثم . حسن بن حسن ، یا حسین بصری . رجوع به ابن هیثم ابوعلی حسن ... و رجوع به نزهةالارواح شهرزوری ص 50 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابن یزید الابلی . برادر یونس بن یزید. او از زهری روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ابونواس حسن بن هانی بن عبدالاول بن صباح اهوازی . رجوع به حسن ... و رجوع به ابونواس ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن ابراهیم بن ایوب المسوحی . رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن اسماعیل بن الخصیب الانباری الکاتب .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن افضل . رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن جعفر دینوری . رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن عاصم الانطاکی . رجوع به احمد انطاکی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن عبدالرحمن بن مندویه اصفهانی . رجوع به ابن مندویه ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن علی بن الحسن المادرانی الکاتب . رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن محمدبن بشربن سعد المرثدی . رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن محمدبن جعفربن مختار واسطی . رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن محمدبن حسن اصفهانی . معروف بامام مرزوقی . ادیب و شاعر شیعی . شاگرد ابوعلی فارسی . وفات 421 ه' . ق. و رجوع به احمدبن محمد مرزوقی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن محمدبن المظفربن محتاج چغانی . او دو سال پیش از مرگ پدر یعنی به سال 327 ه' . ق. بجای پدر از دست امیر نصربن احمد سامانی حکومت و سپاهسالاری خراسان یافت و در 329 بحرب ماکان به ری و جرجان شد و ماکان را بشکست وجرجان و طبرستان و بلاد جبل و زنجان و کرمانشاهان رامطیع سامانیان ساخت و بسنه 333 امیرنوح بن نصر وی را از حکومت خراسان عزل کرد و او از طاعت سامانیان سرپیچید و نوح را خلع کرد و بر بلاد خراسان مستولی گشت و امیر نوح بن نصر را خلع کرد و نوح بسمرقند گریخت و تا سال 344 میان ابوعلی و امیر نوح جنگها و صلحها پیوسته بود تا در وبای عام ری به 344 ه' . ق. درگذشت .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن محمدبن یعقوب ملقب به مسکویه خازن . رجوع به احمد... و رجوع به ابوعلی مسکویه ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن محمد رودباری . رجوع به ابوعلی رودباری ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن محمد مرزوقی . رجوع به ابوعلی احمدبن محمدبن حسن ... و رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن مظفر چغانی . رجوع به لباب الالباب چ براون ص 27 س 9 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
احمدبن نصربن الحسین البازیار. رجوع به ابن بازیار ابوعلی احمد... و رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَع َ]
{اخ}
احمدبن نصر کاتب . رجوع به احمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ازدی . رجوع به حسن ازدی مهدوی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
اسحاق. رجوع بتاریخ بیهقی چ ادیب ص 58 س 18 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
اسدالدوله صالح بن مرداس . رجوع به اسدالدوله ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
اسماعیل بن قاسم قالی . لغوی بغدادی . رجوع به ابوعلی قالی و رجوع به اسماعیل قالی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
اسماعیل بن محمدبن اسماعیل بن صالح صفار. رجوع به صفار... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
اسماعیل بن نشیط. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
اسماعیل ضریر نحوی . رجوع به اسماعیل ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
الیاس . نام این شاعر با شعری لایقرء در لغت نامه اسدی ذیل کلمه پژول بمعنی شتالنگ آمده است و بیت این است :
نه اقعس سرون و نه نقرس دو پای
نه اکفس پژول و نه شم زاستر.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
اوراجی . یکی ازاهل سیر و سلوک و ابوعبداللّه خفیف یاد او در کتاب خویش کرده و او را بشیراز در زمان حکومت عمادالدوله دیده است و در آنوقت او شغل و عمل دیوان داشته است و عوائد خویش صرف فقرا میکرده و برای آنان مائده مینهاده و پس از هر نماز شام بحلقه ابوعبداللّه خفیف میشده است . ابوعبداللّه گفت برگردن او نشانی دیدم بمقدار طوقی پرسیدم این چیست ؟ گفت درکوه لکام چندی بریاضت مشغول بودم و پلاس میپوشیدم و پلاس گردن من بخورد پس از آنکه از آن حال انصراف دست داد دیگر باره گوشت برآورد. گفتم چه باعث شد که پس از آن همه ریاضت بعمل دیوان تن دردادی ؟ گفت مرا مادری پیر و ضعیف و خویشاوندان محتاج بود و بر من نیز وام بسیار گرد آمده تا آنجا که فراهم آوردن جزئی قوتی میسر نبود در این وقت بخیال عملی در دیوان افتادم و دل بدان راضی نمیشد در راهی پیری بمن گذر کرد و در من نگریست و گفت آن خیال مبارک است بعمل دیوان تن درده و فقراء و خویشان خود را اعانت کن که ثواب آن بیش از اعتزال و پوشیدن دلق است و من برهنمائی آن پیر بدین شغل پرداختم و او میگفت که در یکی از جبال چندی نزد عارفی مرتاض بودم و چون عزم انصراف کردم از وی وصیتی خواستم گفت : از ناشناخت بگریز با ناکس میاویز با اهل خود مستیز و نیز گفت آنرا که در خلقت او عیب ظاهر بینی زنهار با او منشین چه آن نشانه از خبث باطن است که گفته اند کل ناقص ملعون .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
اهوازی مقری . او راست : النیر الجلی فی قرائة زیدبن علی .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
بصیر. از شعرای مخضرمی و مترسل بلیغ. میان او و ابی العینا مکاتبات و مهاجات بود. او راست : کتاب رسائل و دیوان شعر.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
بغدادی . رجوع به ابوعلی قالی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
بلعمی . رجوع به بلعمی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
تمیم بن المعزبن المنصور القائم بن المهدی . رجوع به تمیم شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ثقفی . شیخ فریدالدین عطار گوید: امام وقت بود و عزیز روزگار و صحبت بوحفص و حمدون یافته و در نشابور تصوف از او آشکارا شد. در علوم شرعی کمال داشت و در هر فنی مقدم بوده ، دست از همه بداشت و بعلم اهل تصوف مشغول شد، بیانی نیکو داشت و خلقی عظیم . چنانکه نقل است همسایه ای داشت کبوترباز و همه روز او را از آن زحمتی عظیم بودی که کبوترانش بر بام سرای نشستندی و او سنگ انداختی ، روزی شیخ نشسته بود و قرآن همی خواند و سنگی در کبوتر انداخت سنگ بر پیشانی شیخ آمد و بشکست و خون بر روی او فرودوید اصحاب شاد شدند وگفتند فردا بحاکم شهر رود و شر او را دفع کند که بنزدیک امیر شیخ مقبول القول است و ما از زحمت او بازرهیم شیخ خدمتکاری را بخواند و گفت در آن بوستان رو و چوبی بازکن و بیاور. چون خادم چوب بیاورد گفت اکنون ببر و به کبوترباز ده و بگو این کبوتران را بدین چوب برانگیز. و گفت هر که با بزرگان صحبت دارد نه از طریق حرمت محروم ماند از فوائد ایشان و از برکات ایشان و از انواری که ایشان را بود هیچ بر او نتابد و گفت فروع صحیح نخیزد مگر از اصل صحیح پس هرکه خواهد که افعال او صحیح بود و بر جاده سنت بود گو نخست در دل اخلاص درست کن که درستی اعمال ظاهر از درستی اعمال باطن خیزد. و گفت : علم ، حیات دل است و نور چشم از ظلمت جهل و گفت روزگاری درآید که زندگانی در او خوش نباشد هیچ مومن را، مگر خویشتن بر فتراک منافقی بندد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ثمامةبن شفی . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
جبائی . محمدبن عبدالوهاب بن سلام بن خالدبن حمران بن ابان . از مردم خوزستان و اصلا فارسی است . یکی از شیوخ متکلمین معتزله . مولد وی 235 ه' . ق. در بلده جبی ، روستائی بخوزستان . او پس از فراگرفتن مقدمات علوم به بصره شد و از محضر ابویوسف یعقوب بن عبداللّه شمام بصری رئیس معتزله فوائد جمه یافت و ابوالحسن اشعری از شاگردان اوست که سپس مذهب دیگری آورد و بنام اشعریه معروف شد. وفات او به سال 303 ه' . ق. بوده است . او راست : کتاب المخلوق (راجع به قرآن ). کتاب متشابه القرآن . کتاب التفسیر علی قرآن الکریم . (ابن الندیم ). و رجوع به کلمه معتزله و اشعریه و رجوع به ابوهاشم عبدالسلام بن محمد و رجوع به الجبائیه در ملل و نحل شهرستانی و نامه دانشوران ج 1 ص 406 و ملحقات ابن الندیم چ مصر و رجوع به حبط ج 1 ص 235 و 303 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
جعفربن علی بن احمدبن حمدان اندلسی . امیر زاب از اعمال افریقیه . شهر مسیله را او پی افکنده است و ابوالقاسم محمدبن هانی اندلسی را درباره او مدائح فائقه است از آن جمله است :
المدنفان من البریة کلها
جسمی و طرف بابلی احور
و المشرقات النیرات ثلثة
الشمس و القمر المنیر و جعفر.
و میان او و زیری بن مناذ جد معزبن بادیس کینه و مشاجراتی بود که منتهی به جنگ شدو در آن جنگ زیری بقتل رسید و سپس پسر او بلکین بجای پدر نشست و بخون خواهی زیری برخاست و ابوعلی جعفربن علی چون دانست که با وی برنیاید مملکت خویش بگذاشت و به اندلس گریخت و در آنجا364 ه' . ق. کشته شد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
جعفربن فلاح کتامی . یکی از سرهنگان المعز تمیم بن معدبن منصور عبیدی صاحب افریقیه . و او در جنگ با حسن بن احمد قرمطی به سال 360 ه' . ق. در دمشق کشته شد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
جعفربن سیمون . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
جلال الدین بن بهاءالدین سام . او پس از انتقال پدر مدت هفت سال در بامیان فرمانروائی داشت و بدان سال که سلطان محمد خوارزمشاه در ماوراءالنهر بود بیک ناگاه بجانب بامیان ایلغار کرده و بی خبر بسر جلال الدین ابوعلی رسید و او را بکشت و قلمرو وی ضبط کرد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
جوزجانی حسن بن علی . یکی از شیوخ طریقت خراسان . او در اواخر مائه سوم و اوایل مائه چهارم میزیسته است و درک صحبت محمدبن علی ترمذی و محمدبن فضل بلخی کرده و تصانیف چند داشته است . شیخ فریدالدین عطار گوید: او از کبار مشایخ و از جوانمردان طریقت بود و در مجاهده بکمال و او را تصانیف است در معاملات ، معتبر و مشهور و کلماتی مقبول و مذکور و مرید حکیم ترمدی بود. نقل است که گفت گمان نیکو بردن بخدای غایت معرفت بود بحق و گمان بد بردن بنفس اصل معرفت بود به نفس . رجوع به تذکرةالاولیاء فریدالدین عطار و نامه دانشوران ج 3 ص 136 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
جوینی نیشابوری ملقب به فخر الکتاب جوینی . نام او حسن بن علی بن ابراهیم است و از ندماء اتابک زنگی بشام بود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
جیهانی . رجوع به ابوعبداللّه محمدبن احمد جیهانی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
چغانی . رجوع به ابو علی محتاج ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حاتمی . محمدبن الحسن المظفر الکاتب اللغوی البغدادی معروف بحاتمی . صاحب رساله حاتمیّه و آن شرح ماجرای او با متنبّی ابوطیب و اظهار سرقات و عیوب شعر اوست . و نیز کتابی دیگر بنام حلیةالمحاضره داشته است . وفات او به سال 388 ه' . ق. بود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
الحاکم بامراللّه منصور. رجوع به حاکم بامراللّه ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حرمازی . رجوع به حرمازی ابوعلی حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حرمی بن حفص . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسان . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن ابراهیم بن علی بن برهون . فقیه شافعی از مردم میافارقین . رجوع به ابو علی فارقی حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن ابی العمالی بن مسعودبن الحسین معروف به ابن باقلانی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن ابی نعیم . او طبیب مشهور روزگار خویش بود و به اورشلیم میزیست . تمیمی طبیب شاگرد وی بود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن احمد المعروف به ابن الکاتب . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن احمدبن عبدالغفار. رجوع به ابوعلی فارسی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن احمدبن عبداللّه بن البنّاء. رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن احمدبن یحیی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن احمد استرابادی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن بشر. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن حارث خوارزمی . رجوع به حسن شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن حسین بن ابی هریره فقیه شافعی . وی فقه از ابی العباس بن سریج و ابی اسحاق المروزی فراگرفت و به بغداد درس گفت و عده کثیری از شاگردان او در فقه برتبه استادی رسیدند و امامت عراقین به وی منتهی گشت و نزد سلاطین و رعایا او را حرمتی بسزا بود و در رجب 345 ه' . ق. درگذشت . او راست : شرح مختصر المزنی و مسائلی در فروع و بر شرح مزنی او ابوعلی طبری را تعلیقاتی است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن حسین بغدادی . رجوع به حسن بن حسین بن ابی هریره بغدادی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن خطیربن ابی الحسن النعمانی فارسی . نسبت او به نعمانیه قریه ای میان بغداد و واسط است . مولد او به سال 548 ه' . ق. بود. او فقه بشیراز آموخت و چنانکه صاحب معجم الادباء گوید وی در نحو و لغت و عروض و قوافی و اشعار و اخبار مبرّز بود و تفسیر قرآن و فقه و خلاف و کلام و حساب و منطق و هیئت و طب میدانست . و بده قرائت قرآن قرائت میکرد و عالم به شواذ بود و در لغت عربیه براعت داشت و او را با اهل لغت مناظراتی است واز هر علم کتابی از برداشت و حنفی مذهب بود. وقتی بشام شد و در قدس مدتی بزیست تا آنگاه که عزیزبن صلاح بن ایوب روزی او را نزدیک صخره بدید که درس میگفت پرسید او کیست و چون منزلت وی را در علم بدانست وی را بخواند و بقصد شکستن شهاب طوسی وی را به مصر برد و مشاهره ای به شصت دینار و صد رطل نان و بره ای بر وی مقررکرد و مردم به وی گرائیدند و عزیز مجالس مناظره میان او و طوسی منعقد میساخت و بعض آن مناظرات در کتب رجال مذکور است و در آخر امر در مدرسه امیة الاسدی انزوا گزید و در آنجا بمذهب ابی حنیفه فقه میگفت و درذی القعده سال 598 ه' . ق. درگذشت . و از تصانیف اوست : کتاب تفسیر کبیر. شرح الجمع بین الصحیحین للحمیدی . تنبیه البارعین علی المنحوت من کلام العرب و جز آن .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن خلف بن عبداللّه بن ثلمیه یا بلیمه . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن خمیر الحرازی . از روات است و عمران بن بکار از او روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن داودبن حسن بقار یا نقاش یا نقاد قرشی کوفی . رجوع به نقاد ابوعلی حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن داود رقی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن ربیع. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن رشیق قیروانی ازدی . ادیب و شاعر. رجوع به ابن رشیق ابوعلی حسن شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع]
{اخ}
حسن بن زیاد لولوی . رجوع به لولوی حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن سجّادة. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن شعیب . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن عبدالعزیز جروی . از روات حدیث است . او از بشربن بکر و از او یحیی بن حسان روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن عبداللّه . او راست : شرح ابیات کتاب ایضاح ابوعلی فارسی در نحو.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن عبداللّه اصفهانی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن عبداللّه بندنیجی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن عبداللّه عثمانی نیشابوری . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن عبداللّه لغده یا لذکه . رجوع به ابوعلی لذکه حسن ...شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی بن ابراهیم بن یزدادبن هرمزبن شاهویه اهوازی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی بن اسحاقبن عباس قوام الدین نظام الملک طوسی رادکانی وزیر الب ارسلان و ملکشاه . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی بن حسن براد مدینی . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَع َ]
{اخ}
حسن بن علی بن صدقه . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی بن موسی بکی . از شیوخ تصوف مصر است به روزگار کافور اخشیدی . وی مرید شیخ ابوعلی کاتب بود و صحبت ابویعقوب سوسی دریافت و منشاء وی در مشتول یکی ا ز قراء مصر بود و بیشتر عمر خویش در آن قریه گذاشت . وفات وی در سال 340 ه' . ق. بود و او گفت : هلاک مرد در خرده بینی و سوعاقبت وی در خودبینی است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی بن نصربن عقیل ابوعلی السعیدی الواسطی البغدادی المنعوت بالهمام . شاعری از مردم واسط، مادح بعض امراء شام و عراق. او مقیم دمشق بود و مذهب شیعه داشت و قوصی از او روایت کند و در آخربخدمت امجد صاحب بعلبک پیوست . وفات او به سال 569 ه' . ق. بود. عماد کاتب در خریده ذکر او آورده است .رجوع به فوات الوفیات ج 1 ص 124 و رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی استرآبادی رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی اسکندرانی . رجوع به حسن اسکندرانی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی جویباری . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی جوینی کاتب . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَع َ]
{اخ}
حسن بن علی حرمازی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن علی مراکشی . رجوع به حسن مراکشی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن عمربن المراغی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن قاسم بن علی مرادی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن قاسم الطبری . فقیه شافعی .او فقه از ابوعلی بن ابی هریره فرا گرفت و تعلیقه مشهوره وی تعلیقاتی است بر فقه ابوعلی بن ابی هریره . اوبه بغداد میزیست و بعد از مرگ استاد خود، ابوعلی بدانجا درس گفت و کتاب محرر را در علم نظر بنوشت و آن اول کتاب است که در خلاف مجرد تصنیف شده . و نیز از کتب اوست کتاب الافصاح فی الفقه . و کتاب العدة و آن کتابی بزرگ است نزدیک ده جزو و کتابی در جدل و کتابی در اصول فقه . وفات وی به سال 350 ه' . ق. در بغداد بود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَع َ]
{اخ}
حسن بن قطان مروزی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمدبن اسعد نسابه . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمدبن اعین الحرانی . از روات حدیث است و از معقل بن عبید روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمدبن حسن بن مروان الموثق. رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمدبن دقاق نیشابوری معروف به ابوعلی دقاق. صاحب تذکرةالاولیاء گوید: او امام وقت بود و شیخ عهد ودر احادیث و تفسیر و بیان و تقریر و وعظ و تذکیر شانی عظیم داشت . مرید نصرآبادی بود. بزرگان گفته اند که در هر عهدی نوحه گری بوده است و نوحه گر آن وقت بوعلی دقاق است . آن درد شوق و سوز و ذوق که او را بوده است کسی را نشان ندهند و ابتداء در مرو بود شیخ ابوعلی فارمدی با کمال عظمت خویش میگوید مرا هیچ حجت فردانخواهد بود الا آنکه گویم هم نام بوعلی دقاقم . استاد ابوعلی می گوید: درخت خودروست که کسی او را نپرورده باشد برگ بیارد و لکن بار نیارد و اگر بار بیارد بی مزه آرد. مرد نیز همچنین باشد چون او را استاد نبوده باشد از او هیج خیر نیاید. پس گفت من این طریق از نصرآبادی گرفتم و او از شبلی و او از جنید و او از سری سقطی و او از داود و او از معروف و او از تابعین . روزی برهنه به ری رسید و بخانقاه عبداللّه عمر رضی اللّه عنهما فرود آمد کسی او را باز شناخت و گفت استاد است پس خلق بر او زحمت کردند و بزرگان گرد آمدند تا درس گوید و مناظره کند گفت این خود صورت نبندد و لکن انشاءللّه که سخن چند گفته شود پس منبر نهادند و هنوز حکایت مجلس او کنند که آنروز چون بر منبر شد اشارت بجانب راست کرد و گفت اللّه اکبر پس روی بمقابله کرد و گفت رضوان من اللّه اکبر پس اشارت بجانب چپ کرد و گفت واللّه خیر و ابقی . خلق به یکبار بهم برآمدند و غریو برخاست تا چندین جنازه برگرفتند استاد در میان آن مشغله از منبر فرود آمده بود بعد از آن او را طلب کردند نیافتند.بشهر مرو رفت تا آنگاه که به نشابور افتاد. نقل است که یک روز بر سر منبر ملامت آدمی میکرد که چه سودست که حسود و معجب و متکبر و آنچه بدین ماند. سایلی گفت با اینهمه صفات ذمیمه که آدمی دارد اما جای دوستی دارد.استاد گفت از خدا بترسید که میگوید: یحبهم و یحبونه . نقل است که روزی بر سر منبر میگفت خدا و خدا و خدا کسی گفت خواجه خدا چه بود گفت نمیدانم گفت چون نمیدانی چرا میگوئی گفت این نگویم چه کنم . نقل است که درویشی در مجلس او برخاست و گفت درویشم و سه روز است تا چیزی نخورده ام و جماعتی از مشایخ حاضر بودند اوبانگ برو زد که دروغ میگوئی که فقر سرّ پادشاهست و پادشاه سرّ خویش بجائی ننهد که او با کسی گوید و عرضه کند بعمرو و بزید. نقل است که روزی یکی درآمد که از جای دور آمده ام نزدیک تو ای استاد، گفت این حدیث بقطع مسافت نیست از نفس خویش گامی فراتر نه که همه مقصودها ترا بحاصل است . نقل است که یک روز جوانی از درخانقاه درآمد و بنشست و گفت اگر کسی را اندیشه معصیتی بخاطر درآید طهارت را هیچ زیان دارد؟ استاد بگریست و گفت سوال این جوانمرد را جواب بگوئید زین الاسلام گفت مرا خاطری درآمد لکن از استاد شرم داشتم که بگویم طهارت ظاهر را خلل نکند اما طهارت باطن را بشکند.نقل است که گفت وقتی در بیابانی پانزده شبانه روز گم شدم چون راه بازیافتم لشکریی دیدم که مرا شربتی آب داد زیان کاری آن شربت آب سی سال است که هنوز در دل من مانده است . و گفتی کسی که بقالی خواهد کرد او رابخروار اشنان باید، اما اگر جامه خواهد شست او را ده ستیر اشنان تمام بود، یعنی علم آنقدر تمام است که بدان کار کنی اما اگر برای فروختن آموزی هرگزت کار برنیاید که مقصود از علم عمل است و تواضع. و گفت هرکه جان خود را جاروب در معشوق نمیکند او عاشق نیست . و گفت شادی طلب تمامتر از شادی وجدان ، از بهر آنکه شادی وجدان را خطر زوال است و در طلب امید وصال . و گفت هر که ترک حرام کند از دوزخ نجات یابد و هرکه ترک شبهت کند ببهشت رسد و هرکه ترک زیادتی کند بخدای رسد. و گفت چون حقتعالی تنهای شما را بخریده است ببهشت بدیگری مفروشید که بیع درست نباشد و اگر باشد سود نکند. و گفت بر شما باد که حذر کنید از صحبت سلاطین که ایشان را رای چون رای کودکان بود و صولت چون صولت شیران . و گفت شیوه سلاطین آن است که ازیشان صبر و با ایشان طاقت نیست . و گفت تواضع توانگران درویشان را دیانت است و تواضع درویشان توانگران را خیانت . و گفت اگر طلب علم فریضه است طلب معلوم فریضه تر. و گفت ابراهیم علیه السلام اسماعیل را گفت ای پسر در خواب دیدم که ترا قربان همی باید کرد گفت ای پدر اگر نخفتی آن خواب ندیدی . گفتند فتوت چیست ؟ گفت حرکت کردن از برای دیگران . و گفت اگر توبه از بیم دوزخ یا امید بهشت میکنی بی همتی است توبه بر آن کن که خدایت دوست دارد: ان اللّه یحب التّوابین . و گفت فراغت ملک است که آنرا غایت نیست . و گفت از آب و گل چه آید جز خطا و از خدا چه آید جز عطا. و گفت عارف همچون مردی است که بر شیر نشیند همه کس ازو ترسند و او از همه کس بیش ترسد، نقل است که آخر چندان درد درو پدید آمده بود که هر شبگاهی بر بام خانه شدی ، آن خانه که اکنون در برابر تربت اوست و آنرا بیت الفتوح گفتندی چون بر بام شدی روی به آفتاب کردی و گفتی ای سرگردان مملکت ، امروز چون بودی و چون گذاشتی هیچ جا از اندهگینی ازین حدیث و هیچ جا از زبر و زیرشدگان این واقعه خبر یافتی ؟ همه ازین جنس میگفتی تا که آفتاب فروشدی پس از بام فرود آمدی . و سخن او در آخر چنان شد که کسی فهم نمیکرد و طاقت نمیداشت لاجرم بمجلس او مردم اندک آمدندی چنانکه هفده و هیجده کس زیادت نبودندی چنانکه پیر هری میگوید که چون بوعلی دقاق را سخن عالی شد مجلس او از خلق خالی شد و باز میگفت ای خداوند آنکه ترا بتحقیق بداند طلب تو همیشه کند و اگر چه داند که هرگزت نیابد. وگفت گرفتم که در فردوسم فرودآوردی و بمقام عالیم رسانیدی آنرا چه کنم که بهتر ازین توانستمی بود و نبودم . نقل کرده اند که بمدت یکسال ابوبکر صیرفی بعد از نماز دیگر روز آدینه بر سر تربت استاد نشستی یعنی که بمجلس آمده ام - انتهی . و ابوالقاسم قشیری از شاگردان و نیز داماد اوست . وفات وی بقول صاحب نفحات و صاحب حبیب السیر در ذیقعده 405 ه' . ق. به نیشابور بود و مدفن او نیز بدانجاست و ابن اثیر مرگ او را در حوادث سال 412 ه' . ق. نوشته است و خاقانی شَروانی گوید:
دقائقی که مرادر سخن بنظم آید
بسرّ آن نرسد وهم بوعلی دقاق.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمدبن صباح زعفرانی فقیه . از اصحاب محمدبن ادریس شافعی است . ابن خلّکان گوید: او در فقه و حدیث براعت یافت و درآن دوعلم کتابها کرد و نام او در آفاق پراکنده گشت و او به استاد خویش شافعی سخت شیفته بود و میگفت اصحاب حدیث خفته بودند تا آنگاه که شافعی آنانرا بیدار کرد و هیچکس محبره و دویتی برنداشته جز اینکه شافعی را بر او منتی است و هم از سفیان بن عینیه و طبقه او مانند وکیعبن الجراح و عمروبن الهیثم و یزیدبن هارون اخذ روایت کرده است و او یکی از روات اقوال قدیمه شافعی است وروات اقوال قدیمه شافعی چهار تن باشند یکی از آنهاصاحب ترجمه و دیگری ابوثور و سه دیگر احمدبن حنبل وچهارمین کرابیسی است . و روات اقوال جدیده ، مزنی و ربیعبن سلیمان الجیزی و ربیعبن سلیمان المرادی و بویطی و حرمله و یونس بن عبدالاعلی باشند و از زعفرانی بخاری در صحیح خویش و ابوداود سجستانی و ترمذی و جز آنان روایت کرده اند. وفات وی بشعبان یا رمضان سال 260 بود و در کتاب انساب ربیعالاخر 249 ه' . ق. آمده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمدبن عبدالصمد عسقلانی ، ابن ابی الشخباء. رجوع به حسن عسقلانی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمد اهوازی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمد بطلیوسی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمد زجاجی طبری شافعی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمد سبزواری . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمد عراقی حلبی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن محمد میکالی . ملقب بسیدالکفاة و معروف بامیر حسنک میکال . آخرین وزیر محمودبن سبکتکین . او بمبادی صبا در ملازمت سلطان محمود بسر می برد و در سفر و حضر همیشه با او بود. آنگاه که سلطان بر اریکه ملک نشست او را ریاست نیشابور داد و وی در آن خدمت با بروز کفایت در نظر سلطان عزیز شد و محمود دیوان غزنه بدو مفوض داشت . و پس از عزل احمدبن حسن او را بوزارت خویش برگزید و صاحب تاریخ سیستان گوید: اندر سنه 418ه' . ق. حسنک بفرمان محمود به سیستان آمد و عزیز فوشنجه را بر خویشتن . لیلة السبت من جمیدی الاولی ، اندر این سال بقصبه درآمد و بومنصور را معزول کرد و عزیز را بعاملی بنشاند -انتهی . و او ممدوح شعرای دربار محمود است و از جمله فرخی را در مدیح او قصاید غراست :
خواجه ی ْ بزرگ ابوعلی آن بی بهانه جود
خواجه ی ْ بزرگ ابوعلی آن بی بهانه راد
دستور شهریار که اندر سپاه او
صد شاه و خسرو است چو کسری و کیقباد.
گر کدخدای شاه جهان خواجه بوعلیست
بس گردنا که او بکند نرم چون خمیر
ای روبهان کلته بخس درخزید هین
کآمد ز مرغزار ولایت همی زئیر.
دستور شاه معتمد ملک بوعلی
خواجه ی ْ بزرگ تاج بزرگان روزگار
بشکیب تا بینی کاخر کجا رسد
این کار آن بزرگنژاد بزرگوار.
خواجه ی ْ بزرگ بوعلی آن سید کفات
خواجه ی ْ بزرگ بوعلی آن مفخر گهر
او از میان گوهر خویش آمده بزرگ
و اندرخور بزرگی آموخته هنر.
خواجه سید وزیر شاه ایران بوعلی
قبله احرار و پشت لشکر و روی گهر
تیغ را میر جلیل و خامه را میر بزرگ
یافته میراث میری و بزرگی از پدر.
خواجه ی ْبزرگ تاج بزرگان ابوعلی
خورشید مهتران و سر خواجگان حسن .
پس از عزل احمد حسن ، محمود بمقربین دربار گفت کسانی را که شایستگی مقام وزارت دارند نام نویسند و به وی عرضه دارند تا یکی را از میان بدین شغل برگزیند. ارکان وقت نام ابوالقاسم عارض و بوالحسن عقیلی و احمدبن عبدالصمد و حسنک میکال را نوشته نزد وی فرستادند. سلطان گفت اگر منصب وزارت ابوالقاسم را دهیم شغل عرض مهمل ماند و بوالحسن عقیلی روستائی طبع است و وزارت را نشاید و احمدبن عبدالصمد درخور این منصب است لکن مهمات خوارزم در عهده وی است امّا حسنک بعلو نسب و کمال حسب و وقوف بر دقایق اموربر همه فائق است و تنها عیب او جوانی و حداثت سن است . امرا از سخنان سلطان دانستند که میل وی روی با حسنک دارد لاجرم یکزبان عرضه داشتند که از او شایسته تری ندانند و سلطان آن منصب عالی را به وی گذاشت و او تا وفات محمود همان مقام داشت و به روزگار محمدبن محمود نیز آن شغل میراند و هوادار محمد بود. گویند در سخنان خویش بدان وقت که مسعود به عراق بود حدّ ادب نگاه نمیداشت چنانکه وقتی در دیوان بر سر جمع گفت اگر مسعود پادشاه شود حسنک را بردار باید کشید. بیهقی گوید: و از این قوم که من سخن خواهم گفت یک دوتن زنده اند در گوشه ای افتاده و خواجه بوسهل زوزنی چند سالست تا گذشته شده است و بدانچ آنگه از وی رفت گرفتار و ما را با آن کار نیست هرچند مرا از وی بد آید بهیچ حال چه عمر من بشصت و پنج سال آمده و بر اثر وی می بباید رفت و در تاریخی که میکنم سخنی نرانم که آن بتعصبی و میلی کشد و خوانندگان این تصنیف گویند شرم باد این پیر را بلکه آن گویم که تا خوانندگان با من اندرین موافقت کنند و طعنی نزنند. این بوسهل مردی امامزاده و محتشم و فاضل و ادیب بود اما شرارت و زعارت در طبع وی موکد شده و لاتبدیل لخلقاللّه و با آن شرارت دلسوزی نداشت و همیشه چشم نهاده بودی تا پادشاهی بزرگ و جبار بر چاکری خشم گرفتی و آن چاکر را لت زدی و فروگرفتی این مرد از کرانه بجستی و فرصتی جستی و تضریب کردی و المی بزرگ بدین چاکر رسانیدی و آنگاه لاف زدی که فلان را من فروگرفتم و اگر چنین کارها کرد کیفر کرده چشید و خردمندان دانستندی که نه چنانست و سری میجنبانیدندی و پوشیده خنده میزدندی که وی گزاف گویست . جز استادم که وی را فرونتوانست برد با آن همه حیلت که درباب وی ساخت و از آن درباب وی بکام نتوانست رسید که قضای ایزد تعالی با تضریبهای وی موافقت و مساعدت نکرد و دیگر که بونصر مردی بود عاقبت نگر و در روزگار سلطان محمود رضی اللّه عنه بی آنکه مخدوم خود را خیانتی کرد دل این سلطان مسعود رحمةاللّه علیه نگاه داشت به همه چیزها، که دانست تخت ملک پس از پدر وی را خواهد بودو حال حسنک دیگر بود که بر هوای محمد نگاهداشت دل وفرمان محمود این خداوندزاده را بیازرد و چیزها کرد و گفت که اکفاء آنرا احتمال نکنند تا بپادشاه چه رسدهمچنانکه جعفر برمکی و این طبقه وزیری کردند به روزگار هارون الرشید و عاقبت کار ایشان همان بود که از آن این وزیر آمد و چاکران و بندگان را زبان نگاه باید داشت با خداوندان که محال است روباهان را با شیران چخیدن . و بوسهل با جاه و نعمت و مردمش در جنب امیر حسنک یک قطره آب بود از رودی ، فضل جای دیگر و برتر نشیند اما چون تعدی ها رفت از وی که در تاریخ پیش از این بیاورده ام یکی آن بود که عبدوس را گفت امیرت را باید گفت که من آنچه کنم بفرمان خداوند خود میکنم اگر وقتی تخت ملک بتو رسد حسنک را بردار باید کرد لاجرم چون سلطان پادشاه شد این مرد بر مرکب چوبین نشست و بوسهل و غیر بوسهل در این کیستند که حسنک عاقبت تهور و تعدی خود کشید و پادشاه به هیچ حال بر سه چیز تحمل نکند: الخلل فی الملک و افشاء السر و التعرّض . و نعوذ باللّه من الخذلان . چون حسنک را از بست بهراة آوردند بوسهل زوزنی او را بعلی رایض چاکر خویش سپرد و رسید بدو از انواع استخفاف آنچه رسید که چون بازجستی نبود کار و حال او را انتقامها و تشفیها رفت و بدان سبب مردمان زبان فرا بوسهل گشادند که زده و افتاده را توان زد و انداخت ، مرد آن است که گفته اند العفو عندالقدرة بکار تواند آورد و قال اللّه عز ذکره و قوله الحق: الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس واللّه یحب المحسنین . و چون امیر مسعود رضی اللّه عنه از هراة قصد بلخ کردو علی رایض حسنک را به بند میبرد و استخفاف میکرد وتشفی و تعصب و انتقام میبود هرچند میشنودم از علی پوشیده وقتی مرا گرفت که از هرچه بوسهل مثال داد از کردار زشت در باب این مرد از ده یکی کرده آمدی و بسیار محابا رفتی و به بلخ درایستاد و در امیر میدمید که ناچار حسنک را بر دار باید کرد و امیر بس حلیم و کریم بود جواب نگفتی و معتمد عبدوس گفت روزی پس از مرگحسن از استادم شنودم که امیر بوسهل را گفت حجتی و عذری باید کشتن این مرد را ابوسهل گفت حجت بزرگتر از اینکه مرد قرمطی است و خلعت مصریان پوشید تا امیرالمومنین القادر باللّه بیازرد و نامه از امیر محمود بازگرفت و اکنون پیوسته از این میگوید و خداوند یاد داردکه به نشابور رسول خلیفه آمد و لوا و خلعت آورد و منشور و پیغام در این باب بر چه جمله بود، فرمان خلیفه درین باب نگاه باید داشت امیر گفت تا در این معنی بیندیشم .
پس ازین هم استادم حکایت کرد از عبدوس که با بوسهل سخت بد بود که چون بوسهل بسیار درین باب بگفت یکروز خواجه احمد حسن از بار چون بازخواست گشتن امیر گفت که خواجه تنها بطارم بنشیند که بسوی او پیغامی است به زبان عبدوس خواجه بطارم رفت و امیر رضی اللّه عنه مرا بخواند گفت خواجه احمد را بگوی که حال حسنک بر تو پوشیده نیست که به روزگار پدرم چند دردی در دل ما آورده و چون پدرم گذشته شد چه قصدها کرد بزرگ در روزگار برادرم و لیکن نرفتش و چون خدای عزوجل بدان آسانی تخت ملک بماداد اختیار آن است که عذر گناهکاران بپذیریم و بگذشته مشغول نشویم اما در اعتقاد این مرد سخن میگویند بدان که خلعت مصریان بستد برغم خلیفه و امیرالمومنین بیازرد و مکاتبت از پدرم بگسست و میگویند که رسول را که بنشابور آمده بود و عهد و لوا و خلعت آورده پیغام داده بود که حسنک قرمطی است وی را بر دار باید کرد و ما بنیشابور شنیده بودیم و نیکو یاد نیست . خواجه اندر این چه بیند و چه گوید. چون پیغام بگذاردم خواجه دیری اندیشید پس مرا گفت بوسهل زوزنی را با حسنک چه افتاده است که چنین مبالغتها در خون ریختن او گرفته است گفتم نیکو نتوانم دانست این مقدار شنیده ام که یکروز بسرای حسنک شده بود به روزگار وزارتش پیاده وبدرّاعه پرده داری بر وی استخفاف کرده بود وی را بینداخته گفت ای سبحان اللّه این مقدار را چه در دل باید داشت پس گفت خداوند را بگوی که در آن وقت که من بقلعه کالنجر بودم بازداشته ، و قصد جان من میکردند و خدای عزوجل نگاهداشت نذرها کردم و سوگندان خوردم که در خون کس حق و ناحق سخن نگویم و بدان وقت که حسنک از حج به بلخ آمد و ما قصد ماوراءالنهر کردیم و با قدرخان دیدار کردیم پس از بازگشتن بغزنین ما را بنشاندند ومعلوم نه که در باب حسنک چه رفت و امیر ماضی با خلیفه سخن بر چه روی گفت بونصر مشکان خبرهای حقیقت دارداز وی باز باید پرسید و امیر خداوند پادشاه است هرچه فرمودنی است بفرماید و پوست بازکرده بدان گفتم که تا مرا در باب وی سخن گفته نیاید که من از خون همه جهانیان بیزارم و هرچند چنین است از سلطان نصیحت بازنگیرم که خیانت کرده باشم تا خون وی و هیچکس نریزد البته که خون ریختن کاری بازی نیست . چون این جواب بازبردم سخت دیر اندیشید پس گفت خواجه را بگوی آنچه واجب باشد فرموده آید. خواجه برخاست سوی دیوان رفت در راه مرا که عبدوسم گفت تا بتوانی خداوند را بر آن دار که خون حسنک ریخته نیاید که زشت نامی تولد گردد. گفتم فرمان بردارم و بازگشتم و با سلطان بگفتم قضا در کمین بود کار خویش بکرد. پس از این مجلسی کرد با استادم او حکایت کرد که در آن خلوت چه رفت گفت سلطان پرسیدمرا از حدیث حسنک پس از آن حدیث خلیفه و دین و اعتقاد این و خلعت ستدن از مصریان من درایستادم و حال حسنک و رفتن بحج تا آنگاه که از مدینه بوادی القرا بازگشت براه شام و خلعت مصری بگرفت و ضرورت را ستدن و ازموصل راه گردانیدن و به بغداد بازنشدن و خلیفه را بد آمدن که مگر سلطان محمود فرموده است همه بتمامی شرح کردم . امیر گفت پس از حسنک در این باب چه گناه بوده است که اگر راه بادیه آمدی در خون آنهمه خلق شدی گفتم چنین بود و لیکن خلیفه را چند گونه صورت کردند تا نیک آزار گرفت و از جای بشد و حسنک را قرمطی خواندو درین معنی مکاتبات و آمد و شد بوده است و امیر ماضی چنانکه لجوجی و ضجرت وی بود یکروز گفت بدین خلیفه خرف شده باید نبشت که من از بهر قدر عباسیان انگشت در کرده ام در همه جهان و قرمطی میجویم و آنچه یافته آید و درست شود بر دار میکشند و اگر مرا دُرست شدی که حسنک قرمطی است خبر بامیرالمومنین رسیدی که در باب وی چه رفتی وی را من پرورده ام با فرزندان و برادران من برابر است و اگر وی قرمطی است منهم قرمطی ام هرچند آن سخن پادشاهانه نبود بدیوان آمدم و چنان نبشتم نبشته ای که بندگان به خداوندان نویسند و آخر پس از آمد و شدن بسیار بر آن قرار گرفت که آن خلعت که حسنک ستده بود و آن طرایف که نزد سلطان محمود فرستاده بودند آن مصریان با رسول به بغداد فرستد تا بسوزند و چون رسول بازآمد سلطان پرسید که آن خلعت و طرایف بکدام موضع سوختند که سلطان را نیک درد آمده بود که حسنک را قرمطی خوانده بودند و بآن وحشت و تعصب خلیفه زیاده میگشت اندر نهان نه آشکارا تا سلطان محمود فرمان یافت بنده آنچه رفته است بتمامی بازنمود گفت بدانستم پس از این مجلس نیز بوسهل البته خود فرونایستاد از کار. روز سه شنبه بیست وهفتم صفر چون بار بگسست سلطان خواجه را گفت بطارم باید نشست که حسنک را آنجا خواهند آورد با قضاة و مزکیان تا آنچه خریده آمده است جمله بنام ما قباله نبشته آید و گواه گیرد بر خویشتن . خواجه گفت چنین کنم و بطارم رفت و جمله خواجه شماران و اعیان و صاحب دیوان رسالت و خواجه ابوالقاسم کثیر هرچند معزول بود اما جاهی و جلالی عظیم داشت و بوسهل زوزنی و بوسهل حمدوی همه آنجای آمدند و سلطان دانشمند نبیه و حاکم لشکر را و نصر خلف آنجای فرستاد و قضاة بلخ و اشراف و علما و فقها و معدلان و مزکیان و کسانی که نامدار فرا روی بودند همه آنجای حاضر بودند و نبشتند و چون این کوکبه راست شد من که بوالفضلم و قومی بیرون طارم بدکانها بودیم نشسته در انتظار حسنک ، یک ساعت بود حسنک پیدا آمد بی بند جبه ای داشت حبری رنگبا سیاه میزد خلقگونه و درّاعه و ردائی سخت پاکیزه و دستاری نشابوری مالیده و موزه میکائیلی نو در پای و موی سر مالیده زیر دستار پوشیده کرده اندک مایه پیدا میبود و والی حرس با وی و علی رایض و بسیار پیاده از هر دستی وی را به طارم بردند و تا نزدیک نماز پیشین بماند پس بیرون آوردند و بحرس بردند و بر اثر وی قضاة و فقها بیرون آمدند این مقدار شنودم که دو تن با یکدیگر میگفتند که خواجه بوسهل را برین که آورد که آب خود ببرد. و بر اثر، خواجه احمد بیرون آمد با اعیان و بخانه خود باز شد و نصر خلف دوست من بود ازوی پرسیدم که چه رفت گفت که چون حسنک بیامد خواجه برپای خاست . چون وی این کرامت بکرد همه اگر خواستند واگر نه برپای خاستند. بوسهل زوزنی بر خشم خود طاقت نداشت برخاست نه تمام و بر خویشتن می ژکید. خواجه احمد او را گفت در همه کارها ناتمامی . وی نیک از جای بشد و خواجه امیر حسنک را هرچند خواست که پیش وی نشیندنگذاشت و بر دست راست من نشست و دست راست خواجه ابوالقاسم کثیر و بونصر مشکان را بنشاند هرچند ابوالقاسم کثیر معزول بود اما حرمتش سخت بزرگ بود و بوسهل بردست چپ خواجه ازین نیز سخت بتابید و خواجه بزرگ روی به حسنک کرد و گفت خواجه چون میباشد و روزگار چگونه میگذرد گفت جای شکر است . خواجه گفت دل شکسته نبایدداشت که چنین حالها مردان را پیش آید فرمان برداری باید نمود بهرچه خداوند فرماید که تا جان در تن است امید صدهزار راحت است و فرج . بوسهل را طاقت برسید گفت خداوند را کرا کند که با چنین سگ قرمطی که بر دار خواهند کرد بفرمان امیرالمومنین چنین گفتن . خواجه بخشم در بوسهل نگریست . حسنک گفت سگ ندانم که بوده است خاندان من و آنچه مرا بوده است از آلت و حشمت و نعمت جهانیان دانند جهان خوردم و کارها راندم و عاقبت کار آدمی مرگست اگر امروز اجل رسیده است کس باز نتواندداشت که بر دار کشند یا جز دار که بزرگتر از حسین علی نیم این خواجه که مرا این میگوید مرا شعر گفته است و بر در سرای من ایستاده است اما حدیث قرمطی به ازاین باید که وی را بازداشتند بدین تهمت نه مرا و این معروفست من چنین چیزها ندانم . بوسهل را صفرا بجنبید و بانگ برداشت و فرا دشنام خواست شد. خواجه بانگ بر او زد و گفت این مجلس سلطان را که اینجا نشسته ایم هیچ حرمت نیست ما کاری را اینجا گرد شده ایم چون از این فارغ شویم این مرد پنج شش ماه است تا در دست شماست هرچه خواهی بکن . بوسهل خاموش شد و تا آخر مجلس سخن نگفت و دو قباله نبشته بودند همه اسباب و ضیاع حسنک را بجمله از جهة سلطان و یک یک ضیاع را نام بر وی خواندند و وی اقرار کرد به فروختن آن بطوع و رغبت و آن سیم که معین کرده بودند بستد و آن کسان گواهی نبشتند و حاکم سجل کرد و در مجلس و دیگر قضاة نیز علی الرسم فی امثالها. چون از این فارغ شدند حسنک را گفتند باز باید گشت و وی روی بخواجه کرد و گفت زندگانی خواجه بزرگ دراز باد به روزگار سلطان محمود بفرمان وی در باب خواجه ژاژ می خائیدند که همه خطا بود از فرمانبرداری چه چاره داشتم وزارت مرا دادند و نه جای من بود و بباب خواجه هیچ قصدی نکردم و کسان وی را نواخته داشتم پس گفت من خطا کرده ام و مستوجب هر عقوبت هستم که خداوند فرماید و لکن خداوند کریم است مرا فرونگذارد که دل از جان برداشته ام از عیال و فرزندان اندیشه باید داشت و خواجه مرا بحل کند و بگریست و حاضران را بر وی رحمت آمد و خواجه آب در چشم آورد و گفت از من بحلی و چنین نومید نباید بود که بهبود ممکن باشد و من اندیشیدم و بپذیرفتم از خدای عزوجل اگر قضائیست بر سر وی قوم او را تیمار دارم . حسنک برخاست و خواجه و قوم برخاستند و چون همه بازگشتند و برفتند خواجه بوسهل را بسیار ملامت کرد و وی بسیار از خواجه عذر خواست و گفت با صفرای خویش برنیامدم و این مجلس را حاکم لشکر و فقیه نبیه بامیر رسانیدند و امیر بوسهل رابخواند و نیک بمالید که گرفتم که بر خون این مرد تشنه ای مجلس وزیر ما را حرمت و حشمت بایستی داشت . بوسهل گفت از آن ناخویشتن شناسی که وی با خداوند در هراة کرد در روزگار سلطان ماضی یاد کردم خویشتن را نگاه نتوانستم داشت و بیش چنین سهوی نیفتد. و از خواجه عمید عبدالرزاق شنودم که این شب که دیگر روز آن حسنک رابر دار میکردند بوسهل نزدیک پدرم آمد نماز خفتن پدرم گفت چرا آمده ای گفت نخواهم رفت تا آنگاه که خداوندبخسبد که نباید رقعتی نویسد بسلطان در باب حسنک بشفاعت . پدرم گفت نبشتمی اما شما تباه کرده اید و سخت ناخوبست و بجایگاه خواب رفت و آن روز و آن شب تدبیر بردار کردن حسنک پیش گرفتند و دو مرد پیک راست کردند با جامه پیکان که از بغداد آمده اند و نامه خلیفه آورده که حسنک قرمطی را بر دار باید کرد و بسنگ ببایدکشت تا بار دیگر برغم خلفا هیچکس خلعت مصری نپوشد وحاجیان را در آن دیار نبرد و چون کارها ساخته آمد دیگر روز چهارشنبه دو روز مانده از صفر امیر مسعود برنشست و قصد شکار کرد و نشاط سه روزه با ندیمان و خاصگان و مطربان و در شهر خلیفه شهر را فرمود داری زدندبرکران مصلی بلخ فرود شارستان و خلق روی آنجا نهادند و بوسهل برنشست و آمد تا نزدیک دار و بالای بایستادو سواران رفته بودند با پیادگان تا حسنک را بیارند چون از کران بازار عاشقان درآوردند و میان شارستان رسید و میکائیل اسب بدانجا بداشته بود پذیره وی آمده و وی را مواجر خواند و دشنامهای زشت داد. حسنک در وی ننگریست و هیچ جواب نداد. عامه مردم وی را لعنت کردند بدین حرکت ناشیرین که کرد و از آن زشتها که بر زبان راند و خواص مردم خود بتوان گفتن که این میکائیل را چه گویند و پس از حسنک این میکائیل که خواهر ایاز را بزنی کرده بود بسیار بلاها دید و محنتها کشید وامروز بر جای است و بعبادت و قرآن خواندن مشغول است چون دوست زشت کند چه چاره از بازگفتن . و حسنک را بپای دار آوردند نعوذ باللّه من قضاءالسوء و پیکان را ایستادانیده بودند که از بغداد آمده اند و قرآن خوانان قرآن میخواندند. حسنک را فرمودند که جامه بیرون کش . وی دست اندر زیر کرد و ازاربند استوار کرد و پایچهای ازار ببست و جبه و پیراهن بکشید و دور انداخت با دستار و برهنه به ازار بایستاد و دستها درهم زده تنی چون سیم سپید و روئی چون صدهزار نگار و همه خلق بدرد میگریستند. خودی روی پوش آهنی بیاوردند عمداً چنانکه روی و سرش را بپوشیدی و آواز دادند که سر و رویش را بپوشید تا از سنگ تباه نشود که سرش را به بغداد خواهند فرستاد نزدیک خلیفه و حسنک را هم چنان میداشتند و وی لب میجنبانید و چیزی میخواند تا خودی فراختر آوردند و در این میان احمد جامه دار بیامد سوار و روی بحسنک کرد و پیغامی گفت که خداوند سلطان میگوید این آرزوی تست که خواسته بودی که چون پادشاه شوی ما را بر دار کن ما بر تو رحمت خواستیم کرد اما امیرالمومنین نبشته است که وی قرمطی شده و بفرمان او بر دار میکنند. البته حسنک هیچ پاسخ نداد. پس از آن خود فراختر آورده بودند سر و روی وی را بدو بپوشانیدند پس آواز دادند که بدو [ شاید: دهید ] و او دم نزد و از ایشان نیندیشید و هرکس گفتند که شرم ندارید مردی را که میکشیدبدار چنین کنید و گوئید و خواست که شوری بپای شود سواران سوی عامه تاختند و آن شور بنشاندند و جلادش استوار ببست و رسنها فرودآورد و آواز دادند که سنگ دهیدهیچکس دست بسنگ نمیکرد و همه زار میگریستند خاصه نشابوریان . پس مشتی رند را سیم دادند که سنگ زنند و مرد خود مرده بود که جلادش رسن بگلو افکنده بود و خبه کرده . این است حسنک و روزگار او و گفتارش رحمةاللّه علیه . این بود که خود بزندگانی گاه گفتی که مرا دعای نشابوریان بسازد و نساخت و اگر زمین و آب مسلمانان بغصب بستد نه زمین ماند بدو و نه آب و چندان غلام و ضیاع و اسباب زر و سیم و نعمت هیچ او را سود نداشت وی رفت و این قوم که این مکر ساخته بودند نیز برفتند رحمةاللّه علیهم . و این افسانه است با بسیار عبرت و اینهمه اسباب منازعت و مکاوحت از بهر حطام دنیا بیک سو نهادند. احمق مردی که دل در این جهان بندد که نعمتی بدهد و زشت بازستاند. نظم :
لعمرک ما الدنیا بدار اقامة
اذا زال عن عین البصیر غطائها
و کیف بقاء الناس فیها و انما
ینال باسباب الفناء بقائها.
شعر:
به سرای سپنج مهمان را
دل نهادن همیشگی نه رواست
زیر خاک اندرونت باید خفت
گرچه اکنونت خواب بر دیباست
با کسان بودنت چه سود کند
که بگور اندرون شدن تنهاست
یار تو زیر خاک مور و مگس
چشم بگشا ببین کنون پیداست .
چون از این فارغ شدند بوسهل و قوم از پای دار بازگشتند و حسنک تنها ماند چنانکه تنها آمده بوداز شکم مادر و پس از آن شنیدم از ابوالحسن خربلی که دوست من بود و از مخلصان بوسهل که یکروز شراب میخورد و با وی بودم مجلسی نیکو آراسته و غلامان ماه رویان بسیار ایستاده و مطربان همه خوش آواز. در آن میان فرموده بود تا سر حسنک از ما پنهان آورده بودند و بداشته در طبقی با مکبه پس گفت نوباوه آورده اند از آن بخوریم . همگان گفتند خوریم . گفت بیارید. آن طبق بیاوردند و از او سرپوش برداشتند سر حسنک را دیدیم همگی متحیر شدیم و من از حال بشدم و بوسهل بخندید و از اتفاقشراب در دست داشت ببوستان ریخت و سر بازبردند و من در خلوت دیگر روز او را بسیار ملامت کردم . گفت ای ابوالحسن تو مردی مُرغدلی . سر دشمنان چنین باید و این حدیث فاش شد و همگان وی را بسیار ملامت کردند بدین حدیث و لعنت کردند و آنروز که حسنک را بر دار کردند استادم بونصر روزه بنگشاد و سخت غمناک و اندیشمند بود چنانکه هیچوقت او را چنان ندیده بودم و میگفت چه امید ماند. و خواجه احمد حسن هم بر این حال بود و بدیوان ننشست و حسنک قریب بهفت سال بر دار بماند چنانکه پایهایش همه فروتراشید و خشک شد چنانکه اثری نماند تابدستوری فرودگرفتند و دفن کردند چنانکه کس ندانست که سرش کجاست و تن کجاست و مادر حسنک زنی بود سخت جگرآور. چنان شنودم که دو سه ماه ازو این حدیث نهان داشتند و چون بشنید جزعی نکرد چنانکه زنان کنند بلکه بگریست بدرد چنانکه حاضران از درد وی خون گریستند پس گفت بزرگا مردا که این پسرم بود که پادشاهی چون محموداین جهان بدو داد و پادشاهی چون مسعود آن جهان و ماتم پسر سخت نیکو بداشت و هر خردمند که این بشنید بپسندید و جای آن بود و یکی از شعرای خراسان (نیشابوری )این مرثیه بگفت اندر مرگ وی و بدین جای یاد کرده شد. رباعی :
ببرید سری را که سران را سر بود
آرایش دهر و ملک را افسر بود
گر قرمطی و جهود و گر کافر بود
از تخت بداربرشدن منکر بود.
و بوده است در جهان مانند این و چون عبداللّه زبیر بر تخت خلافت بنشست رضی اللّه عنه بمکه و حجاز و عراق او را صافی شد و برادرش مصعب بخلیفتی وی بود ببصره و کوفه و سواد که گرفته بود و عبدالملک مروان با لشکر بسیار از شام قصد مصعب کرد که مردم و آلت و عدّت وی داشت و میان ایشان جنگی بزرگ افتاد و مصعب کشته شد عبدالملک سوی شام بازگشت و حجاج بن یوسف را با لشکر انبوه و ساخته بمکه فرستاد چنانکه آن اقاصیص بشرح در تواریخ مذکور است حجاج با لشکر بیامد و با عبداللّه جنگ پیوست و مکه حصار شد و عبداللّه مسجد مکه را حصار گرفت و جنگ سخت شد و منجنیق سوی خانه روان شد و سنگ میانداختند تا یک رکن را فرود آوردند و عبداللّه چون کارش سخت تنگ شد از جنگ بایستاد و حجاج پیغام فرستاد سوی وی که از تو تا گرفتار شدن یک دوروز مانده است و دانم که بر امانی که من دهم بیرون نیائی بر حکم عبدالملک بیرون آی تا ترا بشام فرستم بی بند عزیزاً مکرماً آنگاه او داند که چه باید کرد تا در حرم بیش ویرانی نیفتد و خونها ریخته نشود و عبداللّه گفت تا در این بیندیشم . آنشب با قوم خویش که مانده بودند رای زد بیشتر اشارة آن کردند که بیرون باید رفت تا فتنه بنشیند و المی بتو نرسد. وی نزدیک مادر آمد اسماء که دختر ابوبکر صدیق بود رضی اللّه عنه و همه حالها با وی بگفت . اسماء زمانی اندیشید پس گفت ای فرزند این خروج که تو بر بنی امیه کردی دین را بود یا دنیا را گفت بخدای که دین را بود و دلیل آنکه نگرفتم یک درم از دنیا و این ترا معلوم است . گفت پس صبر میکن بر مرگ و کشتن و مثله کردن چنانکه برادرت مصعب کرد که پدرت زبیر عوام بوده است و جدّت از سوی من بوبکر صدیق رضی اللّه عنه و نگاه کن که حسین بن علی رضی اللّه عنهما چه کرد و او کریم بود بر حکم پسر زیاد عبیداللّه تن درنداد. گفت ای مادر منهم بر اینم که تو میگوئی اما رای و دل تو خواستم جویم و بدانم که در این چه گوئی اکنون بدانستم و مرگ با شهادت پیش من خوش گشت اما میاندیشم که چون کشته شوم مرا مثله کنند. مادرش گفت چون گوسفند را بکشند از مثله کردن و پوست باز کردن دردش نیاید. عبداللّه همه شب نماز کرد و قرآن میخواند وقت سحر غسل کرد و نماز جماعت بامداد بگذارد و سوره نون والقلم و سوره هل اتی علی الانسان در دو رکعت بخواند و زره بپوشید و سلاح ببست و در عرب هیچکس جنگ پیاده چون او نکرده است و در وقت مادر را درکنار گرفت و بدرود کرد و مادرش زره بر وی راست میکرد و بغلگاه میدوخت و میگفت دندان افشار با این فاسقان تا بهشت یابی چنانکه گفتی بپالوده خوردن میفرستد والبته جزعی نکرد چنانکه زنان کنند و عبداللّه بیرون آمد لشکر خویش را بیافت پراکنده و برگشته و وی را فروگذاشته مگر قومی که از اهل و خویش او بودند که با وی ثبات خواستند کرد در جوشن و زره و مغفر و سلاح غرق بودند. آواز داد که رویها بر من نمائید. همگان رویها به وی نمودند. عبداللّه این بیت بگفت . شعر:
انی اذا اعرف یومی اصبر
اذ بعضهم یعرف ثم ینکر.
چون بجنگجای رسیدند بایستادند روز سه شنبه بود هفدهم جمادی الاولی سنه ثلاث و سبعین من الهجرة (73 ه' . ق.) و حجاج بن یوسف از روی دیگر درآمد با لشکر بسیار و ایشان را مرتب کرد اهل حمص را برابر در کعبه بداشت و مردم دمشق را در برابر در بنوشیبه و مردم اردن را برابر در صفا و مروه و مردم فلسطین را برابر در بنوجمح و مردم قنسرین را برابر در بنوسیم و حجاج و طارقبن عمرو با معظم لشکر بر مروه بایستاد و علم بزرگ آنجای بداشتند. عبداللّه زبیر چون دید لشکری بی اندازه از هر جانبی روی بدو نهادند روی بقوم خویش کرد و گفت یا آل الزبیر لو طبتم لی نفساً عن انفسکم کنا اهل بیت من العرب اصطلمنا عن آخرنا و ماصحبنا عارا. اما بعد. یا آل الزبیر فلایرعکم وقع السیوف فانی لم احضر موطنا قط الاّ ارتثثت فیه بین القتلی و مااجد من داء جراحها اشد ممااجد من الم وقعها. صونوا سیوفکم کما تصونون وجوهکم ،لااعلّمن امرءً منکم کسر سیفه و استبقی نفسه فان الرجل اذا ذهب سلاحه فهو کالمرئة اعزل . غضوا ابصارکم عن البارقة و لیشتغل کل امرء بقرنه و لایکفّنکم السوال عنی و لایقولن احد این عبداللّه بن الزبیر الا من کان سائلاعنی فانی فی الرعیل الاول ، ثم قال نظم :
ابی لابن سلمی انه غیر خالد
یلاقی المنایا ای صرف تیمما
فلست بمبتاع الحیوة بسبة
ولامرتق من خشیة الموت سلما.
پس گفت بسم اللّه . هان ای آزادمردان حمله برید و درآمد چون شیری دمان بر هر جانب و هیچ جانبی نبود که وی بیرون آمد با کم از ده تن که نه از پیش وی دررمیدند چنانکه روبهان از پیش شیران گریزند و جانرا میزدند و جنگ سخت شد و دشمنان بسیاربودند عبداللّه نیرو کرد تا جمله مردم برابر درها را پیش حجاج افکندند و نزدیک بود هزیمت شدندی . حجاج فرمود تا علم پیشتر بردند و سواران آسوده مبارزان نامدار از قلب بیرون شدند و با یکدیگر درآویختند. در این آویختن عبداللّه زبیر را سنگی سخت بر روی آمد خون بر روی وی فرودوید و آواز داد گفت : و نظم :
فلسنا علی الاعقاب تدمی کلومنا
و لکن علی اقدامنا تقطر الدّما.
و سنگی دیگر آمد قویتر و بر سینه وی خورد که دستهایش از آن بلرزید و یکی از موالی عبداللّه چون دیدبانگ کرد که امیرالمومنین را بکشتند و دشمنان وی را نمیشناختند که روی پوشیده داشت چون از مولی بشنیدند بجای آوردند که او عبداللّه است بسیار مردم بدو شتافت و بکشتندش رضی اللّه عنه و سرش برداشتند و پیش حجاج بردند سجده کرد و بانگ برآمد که عبداللّه زبیر را کشتند. زبیریان صبر کردند تا همه کشته شدند و فتنه بیارامیدو حجاج در مکه آمد و بفرمود تا آن رکن را که بسنگ منجنیق ویران کرده بودند آباد کنند و عمارتهای دیگر کنند نیکو و سر عبداللّه زبیر رضی اللّه عنه را بنزدیک عبدالملک مروان فرستادند و فرمود تا جثه عبداللّه را بر دار کردند و خبر کشتن او بمادرش آوردند هیچ جزع نکرد وگفت انا للّه و انّا الیه راجعون اگر پسرم نه چنان کردی نه پسر زبیر و نه نبسه ابوبکر صدیق رضی اللّه عنهما بودی و مدة دراز برآمد حجاج پرسید که این عجوز چه میکند گفتار و صبوری وی بازنمودند گفت سبحان اللّه العظیم اگر عایشه ام المومنین رضی اللّه عنها و این خواهر وی دو مرد بودندی هرگز این خلافت به بنی امیه نرسیدی این است جگر و صبر و گفت حیلت باید کرد تا مگر وی را بر پسرش بتوانند گذرانید تا خود چه گوید. پس گروهی زنان را بر این کار بگماشتند و ایشان درایستادند و حیلت ساختند تا اسما را بر آنجانب بردند. چون دار بدید بجای آورد که پسرش عبداللّه است روی بزنی کرد از شریف ترین زنان و گفت گاه آن نیامد که این سوار را از این اسب فرودآورند و بر این نیفزود و برفت و این خبر بحجاج بردند بشگفت بماند و فرمود تا عبداللّه را فروگرفتند و دفن کردند و این قصه هرچند دراز است درو فایدهاست و دیگر دو حال را بیاوردم که تا مقرر گردد که حسنک را در جهان یاران بودند بزرگتر از وی اگر بوی چیزی رسید که بدیشان رسیده بود بس شگفت داشته نیاید و دیگر اگرمادرش جزع نکرد و چنان سخن بگفت طاعنی نگوید که این نتواند بود که میان مردان و زنان تفاوت بسیار است ورَبّک َ یَخلق مایشاء و یختار. و هارون الرشید جعفر را پسر یحیی برمکی چون فرموده بود تا بکشند مثال دادتا بچهار پاره کنند و بچهار دار کشیدند و آن قصه سخت معروف است و نیاورده ام که سخن سخت دراز میکشد و خوانندگان را ملالت افزاید و تاریخ را فراموش کنند و بوالفضل را بودی که چیزهای ناشایست گفتندی و هارون پوشیده کسان گماشته بود که تا هرکس زیر دار جعفر گشتی وتندّمی و توجعی و ترحّمی [ کردی ] بگرفتندی و نزدیک وی آوردندی و عقوبت کردندی و چون روزگاری برآمد هارون پشیمان شد از برانداختن برمکیان . مردی بصری یکروزمیگذشت و چشمش بر داری از دارهای جعفر افتاد با خویشتن گفت و نظم :
اما واللّه لولا قول واش ٍ
و عین للخلیفة لاتنام
لطفنا حول جزعک واستلمنا
کما للناس بالحجر استلام .
و در ساعت این خبر و ابیات بگوش هارون رسانیدند و مرد را گرفته پیش وی آوردند. هارون گفت منادی ما نشنیدی این خطا چرا کردی گفت شنوده بودم و لیکن برمکیان را بر من دستی است که کسی چنان نشنوده است خواستم که پوشیده حقی گذارم و گذاردم و خطائی رفت که فرمان خداوند نگاه نداشتم و اگر ایشان بر آن حال من شاهد شوند هرچه بمن رسد روا دارم .هارون قصه خواست . مرد بگفت . هارون بگریست و مرد را عفو کرد و این قصه های دراز از نوادری و نکته ای و عبرتی خالی نباشد و چنان خواندم نیز در اخبار خلفا که یکی از دبیران میگوید که بوالوزیر دیوان صداق و نفقه بمن داد در روزگار هارون الرشید یکروز پس از برافتادن آل برمک جریده ای کهن بود نزد من بازنگریستم در ورقی دیدم نبشسته بفرمان امیرالمومنین نزدیک امیر ابوالفضل جعفربن یحیی البرمکی ادام اللّه لامعه برده آمد و از زر چندین وز فرش چند و کسوة و طیب و اصناف نعمت چندین وز جواهر چندین و مبلغش سی بار هزارهزار درم بود.پس بورقی دیگر رسیدم نبشته بود که اندرین روز اطلاق کردند بهای بوریا و نفط که جسد جعفر یحیی برمکی را سوخته آید ببازار چهار درم و چهار دانگ و نیم سبحان اللّه الذی لایموت ابداً. و من که بوالفضلم کتاب بسیار فرونگریسته ام خاصه اخبار و از آن التقاطها کرده و در میان این تاریخ چنین سخنان از برای آن می آرم تا خفتگان و بدنیا فریفته شدگان بیدار شوند و هرکس آن کند که امروز و فردا وی را سود دارد. واللّه الموفق لمایرضی بمنه ّ و سعة رحمته . و ابن بقیةالوزرا را هم بر دار کردند در آن روزگار که عضدالدوله فناخسرو بغداد را بگرفت و پسرعمش بختیار کشته شد که وی را عزّالدوله میگفتند در جنگ که میان ایشان رفت و آن قصه دراز است و در اخبار آل بویه بیامده در کتاب تاجی که بواسحاق دبیر ساخته است و این پسر بقیةالوزرا که جباری بود از جبابره و مردی فاضل و با نعمت و آلت و عدّت و حشمت بسیار اما متهور و هم خلیفه الطایع للّه را وزیری میکرد و هم بختیار را و در منازعتی که میرفت میان بختیار و عضدالدوله بی ادبیها و تعدیها و تهورها کرد و از عواقب نیندیشید که با چون عضد مردی با سستی خداوندش آنها کرد که کردن آن خطاست و با قضا مغالبت نتوانست کرد تالاجرم چون عضد بغداد گرفت فرمود تا وی را بر دار کردند و با تیر و سنگ بکشتند و در مرثیه وی این ابیات بگفتند. نظم :
علوّ فی الحیاة و فی الممات
لحق انت احدی المعجزات
کان ّ الناس حولک حین قاموا
وفود نداک ایام الصّلاة
کانک قائم فیهم خطیبا
و کلهم قیام للصلوة
مددت یدیک نحوهم احتفالاً
کمدهما الیهم بالهبات
لعظمک فی النفوس تبیت ترعی
بحفّاظ و حراس ثقات
و تشعل حولک النیران لیلا
کذلک کنت ایام الحیوة
و لما ضاق بطن الارض عن ان
یضم ّ علاک من بعد الممات
اصاروا الجوّ قبرک و استنابوا
عن الا کفان ثوب السافیات
رکبت مطیة من قبل زید
علاها فی السنین الذاهبات
و تلک فضیلة فیها تاس
تبعد عنک تعییر العدات
و لم یر قبل جذعک قطّ جذع
تمکن من عناق المکرمات
اسات الی النوائب فاستثارت
فانت قتیل ثارالنایبات
و صیّر دهرک الاحسان فیه
الینا من عظیم السیئات
و کنت لمعشر سعداً فلمّا
مضیت تمزقوا بالمنحسات
و کنت تجیر من صرف اللیالی
فعاد مطالبا لک بالترات
لحبک ذائب ابداً فوادی
یخفّف بالدموع الجاریات
ولو انّی قدرت علی قیام
لفرضک و الحقوق الواجبات
ملات الارض من نظم المراثی
و نحت بها خلال النایحات
و مالک تربة فاقول تسقی
لانک نصب هطل الهاطلات
و لکنی اصبّر عنک نفسی
مخافة ان اُعَدًّ من الجنات
علیک تحیة الرّحمن تتری
برحمات غواد رایحات .
این ابیات بدین نیکوئی ابن الانباری راست . و این بیت که گفته است :
رکبت مطیة من قبل زید...
زیدبن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب را خواهد رضی اللّه عنهم اجمعین و این زید را طاقت برسید از جور بنی امیه و خروج کرد در روزگار هشام بن عبدالملک و نصرسیار امیر خراسان بود و قصه این خروج دراز است و در تواریخ پیدا و آخر کارش آن است که وی را بکشتند. رحمةاللّه علیه و بر دار کردند و سه چهار سال بردار بگذاشتند حکم اللّه بینه و بین جمیع آل الرسول و بینهم . و شاعر آل عباس حث میکند بوالعباس را برکشتن بنی امیه در قصیده ای که گفته است و نام شاعر سدیف بود و این بیت از آن قصیده بیارم . بیت :
واذکرن مصرع الحسین وزید
و قتیلاً بجانب المهراس
این حدیث بردار کردن حسنک به پایان آوردم و چند قصه و نکته بدان پیوستم سخت مطول و مبرم در این تالیف و خوانندگان بلکه معذور دارند و عذر من بپذیرند و از من بگرانی فرانستانند و رفتم بسر تاریخ که بسیار عجائب در پرده است که اگر زندگانی باشد آورده آید ان شااللّه تعالی .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن مروان . خواهرزاده باد حکمران حصن کیفا. موسس سلسله کوچکی معروف به بنی مروان که از دست سلاطین بویهی یا خلفای فاطمی بدیار بکر حکومتی نیم مستقل داشتند و مدت حکومت ابوعلی حسن از 380 تا 387 ه' . ق. بود. (طبقات سلاطین اسلام ، ترجمه عباس اقبال ص 106).

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن مظفر نیشابوری لغوی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن موسی الاشیب . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن واقعالرملی . از روات است و از ضمرةبن ربیعه روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَع َ]
{اخ}
حسن بن وهب بن سعید. رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن یزید کوفی . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن یوسف . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن اربلی . رجوع به حسن .. شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بصری . بقولی کنیت حسن ابوعلی بوده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن الطوسی ، نظام الملک . رجوع به حسن بن علی بن اسحاق... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن مراکشی . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن نیکبخت . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن حسین ، اختیار امیرالمومنین برادر مسعودبن الحسین و عم شمس المعالی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن خطیر نعمانی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن زیاد. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن سعدبن حسین بن محمد. رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن شعیب بن محمدسنجی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن صالح بن خیران الفقیه الشافعی . رجوع به ابن خیران ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن ضحاک خلیع. رجوع به ابوعلی خلیع و ابن ضحاک شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن عبدالعزیزبن محمد قرشی فهری [ ظاهراً، نهری منسوب به نهر قلوم ] غرناطی . معروف به ابن ابی الاحوص و ابن الناظر. رجوع به ابن ابی الاحوص شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن عبداللّه بن احمد خرقی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن عبداللّه بن سینا. رجوع به ابن سینا... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن عبداللّه بن عبدالعزیز نهری بلنسی (کذا فی کشف الظنون ) ظاهراً مراد ابن ابی الاحوص است و حاجی خلیفه در یک جا در سلسله نسب او عبداللّه را افزوده و در مورد دیگر حذف کرده است و باز وفات وی را در جائی 669 و در جای دیگر679 ه' . ق. آورده است . رجوع به ابن ابی الاحوص شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن عبداللّه بن یوسف بن احمدبن شبل . رجوع به حسین ... و ابن شبل شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن علی بن یزید کرابیسی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن علی رحبی . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن عمران . تابعی است و ثوری از او روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسن بن عیاش بن عمر،ابی وائل . از روات است و ابوالاحوص از او روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن قاسم الطبری . حاجی خلیفه در کشف الظنون در ذیل کتاب محرر نام او را حسین ضبط کرده و ظاهراً تصحیف حسن است . رجوع به ابوعلی حسن بن قاسم الطبری شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن مبارک صیرفی صوفی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن محمدبن احمد مروالروذی فقیه شافعی . او به قاضی حسین مشهور است . ابن خلکان گوید: ابوعلی امامی کبیر و صاحب وجوه غریبه در مذهب است و هرجا که امام الحرمین در کتاب نهایةالمطلب و غزالی در الوسیط و نیز در البسیط قاضی گویند مرادصاحب ترجمه است نه غیر او. و او فقه از ابی بکر قفال مروزی فرا گرفت و صاحب تصانیفی در اصول و فروع و خلاف است و پیوسته بقضا و درس و فتوی عمر گذاشت و او راست : کتاب تعلیقه در فقه و جماعتی از اعیان فقه از وی فرا گرفتند از جمله ابومحمد حسین بن مسعود فراء بغوی صاحب کتاب تهذیب و کتاب شرح السنه و غیر آن دو. وفات حسین صاحب ترجمه در 462 ه' . ق. به مروالروذ بود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن محمدبن احمد غسانی جیانی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن محمدبن عبیداللّه بغدادی معروف به ابن شبل . رجوع به ابن شبل شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن محمد السهواجی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن محمد القبائی محدث . صاحب حبیب السیر در وفیات سال 289 ه' . ق. ذکر او آورده و گوید:او را کتاب مسند در حدیث و کتاب تاریخ نشابور است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن واقد. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن هبةاللّه . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین بن یحیی بخاری زندوستی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
حسین سنجی خراسانی . رجوع به حسین بن شعیب سنجی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
خازن . احمدبن محمدبن یعقوب مسکویه . رجوع به ابوعلی مسکویه شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
خاقانی . محمدبن عبیدبن یحیی بن خاقان . رجوع به محمد.. و رجوع به ابن خاقان ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
خبائری . یونس بن یاسربن ایاد.محدث و اخباری است و سعیدبن کثیر از او روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
خطیر. وزیر مجدالدوله . آنگاه که میان مجدالدوله و سیده مادر او محاربه روی داد،ابوعلی با مجدالدوله اسیر شد و شاید مکثوم بن جنی خواجه خطیر در دیوان منوچهری مراد همین ابوعلی باشد:
بلبل بزخمه گیرد می بر سر بهار
چون خواجه خطیر برد دست را بمی
پیروزبخت مهتر کهترنواز نیک
مخدوم اهل مشرق مکثوم بن جنی .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
خلف طولونی . از موالی بنی طولون . طبیب و کحالی معروف وقت خویش . او در اواخرمائه سوم و اوائل مائه چهارم میزیسته است او راست : کتابی موسوم به الکفایة. ظاهراً در فن کحالت واین کتاب را در 302 ه' . ق. به پایان رسانیده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
خلیع، حسین بن ضحاک بن یاسر شاعر بصری . اصل او از خراسان است از موالی اولاد سلیمان بن ربیعة باهلی صحابی . او شاعری مزاح بود و در انواع شعر دست داشت و گفته های او مطبوع است و در گستاخی در مجلس خلفا هم سنگ اسحاقبن ابراهیم ندیم موصلی است . در ابتدا بخدمت محمد امین بن هارون الرشید پیوست به سال 198 ه' . ق. و پس از اوبا دیگر خلفا همان مناسبت داشت تا زمان مستعین و ابن خلکان گوید: او در طبقه اولی از شعرای مجیدین است و میان او و ابی نواس ماجراهای لطیف وقایع شیرین بوده است و وجه تسمیه او به خلیع کثرت مزاح او است . ابن المنجم در کتاب بارع و ابوالفرج اصفهانی در اغانی ذکر او کرده اند. وفات وی به سال 250 ه' . ق. بود. خطیب در تاریخ بغداد گوید: مولد او به سال 162 ه' . ق. بود و گویند او نزدیک صد سال بزیست . رجوع به معجم الادباء چ مارگلیوث ج 4 ص 30 و رجوع به ابن ضحاک شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
خیاط. یکی از علمای نجوم و احکام است . رجوع به طبقات الامم قاضی صاعد اندلسی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
دامغانی . اندک مدتی وزیر امیر نوح سامانی پیش از ابوعلی بلعمی و بعد از عبداللّه عزیز بود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
دعبل بن علی بن رزین شاعر. رجوع به دعبل ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
دقاق. رجوع به ابوعلی حسن بن محمدبن دقاق شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
دندانی . عبداللّه بن علی النصرانی . رجوع به دندانی عبداللّه ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
دهدار. یکی از مخصوصان اتباع حسن صباح . حسن گاه مرگ بکیابزرگامید وصیت کرد که منصب وزارت بدو گذارد. و چون کیابزرگامید ریاست یافت او را وزارت داد و تا آخر عمر این مقام داشت . رجوع به حبط ج 1 ص 364 و دستورالوزراء ص 229 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
دیلمی . اسماعیل بن یوسف . رجوع به اسماعیل ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
رازی . ازشیوخ عرفان . او در مائه سوم هجری میزیسته است . رجوع به نفحات الانس جامی و نامه دانشوران ج 3 ص 133 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
رازی . از فقهاء حنفیه است . او راست کتاب الضحایا. وفات وی به سال 211 ه' . ق. بوده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
رجاء. یکی از روسای مذهب زنادقه (مانویه ) در دولت عباسیان . (ابن الندیم ).

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
رجالی . محمدبن اسماعیل مازندرانی . مولد و منشاء او کربلای معلی . وی از شاگردان سیدعلی صاحب ریاض و سید مهدی طباطبائی بحرالعلوم است . او راست : کتاب منتهی المقال فی علم الرجال ، و هرچند این کتاب از بسیاری از فوائد کتب دیگر فن خالی است لکن بواسطه کثرت عناوین ، مشهور و درخور استفاده است . وفات وی به سال 1215 ه' . ق. بوده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
رودباری . احمدبن محمدبن القاسم یا محمدبن احمد. شیخ فریدالدین عطار گوید: او از کاملان اهل طریقت بود و از اهل فتوت و ظریفترین پیران و عالم ترین ایشان بعلم حقیقت ... و اهل بغداد جمله حضرت او را خاضع بودند و جنید قائل فضل او بود و در حقائق زبانی بلیغ داشت و صحبت جنید و نوری و ابن جلا یافته او را کلماتی بلیغ و اشاراتی عالی است . ازو پرسیدند صوفی کیست گفت صوفی آن است که صوف پوشد برصفا و بچشاند نفس را طعم جفا و بیندازد دنیا را از پس قفا و سلوک کند بطریقمصطفی و گفت صوفی که از پنج روزه گرسنگی بنالد او را ببازار فرستید و کسب فرمائید و گفت تصوف صفوت قرب است بعد از کدورت بعد گفت خوف و رجا دو بال مردند مانند مرغ چون هردو بایستد مرغ بایستد و چون یکی بنقصان آید دیگر ناقص شود و چون هردو نماند مرد در حد شرک بود و گفت حقیقت خوف آن است که با خدای از غیر خدا نترسی . پرسیدند از سماع ، گفت من راضی ام بدانکه از سماع سربسر خلاصی یابم . گفتند چه گوئی در کسی که از سماع ملاهی چیزی بشنود گوید مرا حلال است که بدرجه ای رسیدم که خلاف احوال در من اثر نکند گفت آری رسیده است و لیکن بدوزخ . و گفت آفت از سه بیماری زاید: اول بیماری طبیعت دوم بیماری ملازمت عادت سوم بیماری فساد صحبت . گفت هرچیز را واعظی است و واعظ دل حیاست . و گفت تنگترین زندانها هم نشینی با نااهل است . و ابن الجوزی درصفة الصفوة آورده است که سلمی ، نام ابوعلی را احمدبن محمدبن القاسم و بوبکر خطیب اسم او را محمدبن احمدگفته اند و اصل وی از بغداد است و به مصر میزیست و وی می گفت استاد من در حدیث ابراهیم حربی و در فقه ابوالعباس بن سریج و در نحو ثعلب و در تصوف جنید است و او صحبت جنید و نوری و ابن الجلاء و مسوحی را دریافت . وفات وی به مصر در322 و بقولی 323 ه' . ق. بود. و صاحب حبیب السیر سال وفات او را 320 ه' . ق. گفته است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
زرارةبن اعین بن سنسن شیبانی . اسم اوعبد ربه و زراره لقب اوست . و کنیت دیگر او ابوالحسن است . تابعی و یکی از محدثین و فقهای امامیه . از روات امام محمد باقر و امام جعفر صادق و امام موسی الکاظم علیهم السلام است و چنانکه علامه حلی در خلاصه آورده است وی علاوه بر علم حدیث وفقه مقری و متکلم و شاعر و ادیب بود و شیخ طوسی او را از ثقات شمرده و وی را تصانیف چند است از جمله : کتاب فی الاستطاعة والجبر. او نودسال عمر یافت و به سال 150 ه' . ق. درگذشت . و عقیل او را از ضعفا شمرده است . و امتیاز او با دیگر همنامان او این است که از زرارةبن اعین صاحب عنوان روات ذیل روایت کنند: ابوبکیر. هشام بن سالم . عبداللّه بن هشام . حمادبن عثمان . عمادبن ابی طلحه . عبیداللّه بن یحیی کاهلی . موسی بن بکر. جمیل بن دراج . علی بن رباب . ابن ملکان . علی بن عطیّه . زیادبن ابی الخلال . ابن خالد. نصربن شعیب . محمدبن عمران . جمیل بن صالح و ابان بن عثمان .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
سائب بن زید. صحابی است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
سعید. نام رئیس مقالصه از مانویه ، به روزگار مامون و معتصم خلیفه . (ابن الندیم ). و در جای دیگر او را بنام یکی از روسای زنادقه (مانویّه ) در دولت عباسی ذکر کرده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
سعیدبن عثمان بن سکن . رجوع به سعید... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
سندی . یکی از مشایخ صوفیه باواخر مائه دویم و اوائل مائه سیم . او از استادان ابویزید بسطامی است و بایزید گفت من از او علم فناء در توحید آموختم و وی از من الحمد و قل هواللّه فراگرفت و بازگفت تا بوعلی را ندیدم بعض مقامات مرا کشف نشد و هم فهم پاره ای سخنان شیوخ بر من مشکل بود. و ابوعلی گفت : علم کامل نشود جز بتهذیب حال و حال مهذب نگردد مگر بیاری پیر و پیروی وی . از او وصیتی خواستند گفت : دل بد مدار و زبان از طعن دیگران کوتاه کن و خود را مستای و هنر مفروش . گفتند دنیا را چگونه یافتی ؟ گفت چون زندانی که هرلحظه امید رهائی از آن در دل می پروریدم . گفتند لذت و راحت دنیا در چیست ؟ گفت در مخالفت نفس . و شیخ روزبهان در شرح شطحیات ذکر او آورده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
سنیدبن داود. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
سیاه . یکی از شیوخ تصوف باواخر مائه چهارم و اوائل مائه پنجم . او از مردم مرو بود و صحبت ابوالعباس قصاب آملی و احمدبن نصر و ابوعلی دقاق دریافته بود. پیش از توبه دهقنت ورزیدی و امّی بود و نوشتن و خواندن نمیدانست . گویند: روزی مفتی مرو امام ابوعلی ، فتوائی کرد دهقانی را، دهقان آن فتوی بستد و بخانه می شد در راه بوعلی سیاه وی را بدید و گفت کاغذ فتوای بامام باز بر و بگوی در آن خطائی فاحش افتاده است مرد فتوی بامام برد و او در فتوی خویش بار دیگر نظر بلیغ کرد و خطای خویش دریافت و درست کرد و از دهقان پرسید که شیخ این فتوی بخواند گفت نه چه او عامی باشد و سوادخوانی نداند امام برخاست و بنزد ابوعلی شد و بر پای او افتاد و دستش ببوسید و گفت اگر این بوعلی نبودی این بوعلی از دوزخ رهائی نیافتی . وقتی مریدی از او بسفر تجارت می شد نزد شیخ شد و وصیتی درخواست شیخ گفت با کم از خویش انبازی مکن و با نودولتان مپیوند و از شکم خوارگان بپرهیز. وفات شیخ در شعبان سال 424 ه' . ق. به مرو بود و هم به مرو مدفون است و گور وی مزار بود. رجوع به نفحات الانس و تاریخ یافعی و نامه دانشوران ج 3 ص 137 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
سیرجانی . یکی از شیوخ تصوف بمائه چهارم بود و شیخ الاسلام هروی در کتاب خویش ذکر اوآورده است . رجوع به نامه دانشوران ج 3 ص 134 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
سینا. رجوع به ابوعلی بن سینا شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
شاذان . از روات حدیث است و سید مرتضی محمدبن محمدبن زید از او روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
شبویه مروزی . محمدبن محمدبن عمر یکی از شیوخ طریقت صوفیه باواخر مائه چهارم و اوائل پنجم . معاصر ابوسعید ابوالخیر. مولد و منشاء او مروالروذ بود. و او به روزگار خویش زبان وقت و در ناحیت خویش بی مانند بود و از اصحاب شیخ ابوالعباس سیاری است و از ابوعبداللّه محمدبن یوسف فربری روایت کند. شیخ ابوسعیدبن ابوالخیر گوید: صحیح بخاری را به مرو نزد وی قرائت کردم و در آن ایام استاد ابوعلی دقّاق به مرو آمد و با پیرشبوئی دیدار کرد و شبوئی او را گفت یا اباعلی ما را در این طریق چیزی بگوی و از این علم بیانی کن ابوعلی دقاق گفت این علم برما بسته است و گشاده نیست که توانیم در این باب چیزی گفتن . پیرشبوئی گفت در این حال روا بود که ما نیاز خویش پیش کشیم تا ترا در این طریق بر نیاز ما سخن بگشاید شیخ ابوعلی دقاق گفته وی اجابت کرد و مجلس تدریس نهاد و بر منبر رفت و او را سخن گشاده نمی گشت از آنروی که حاضران اهل نبودند در آنحال پیرشبوئی از در مسجددرآمد استاد ابوعلی را چشم بر وی افتاد سخنش بگشود و آنچه باید گفت بگفت . و شیخ شهاب الدین سهروردی از او آرد که گفت : دوستی با خداخواه کن نه با خودخواه و باز گفت نیاز با اهل راز کن و دل بسوی کسی دار که دل بسوی تو دارد و گفت از خودستای و خودبین بپرهیز. وفات او ظاهراً در حدود چهارصد و بیست هجری بوده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
شحاذه . او راست : مسائل ابی علی .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
شرف الملک . رجوع به ابوعلی بن سینا... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
شقیقبن ابراهیم بلخی . یکی از مشایخ کبار متصوفه . گویند او درک خدمت امام موسی الکاظم علیه السلام کرده بود و حاتم اصم از مریدان او است و در ماوراءالنهر به سال 174 و بروایتی در 153 ه' . ق. در جهاد با ترک و بقولی به جرم تشیعکشته شد. شیخ فریدالدین عطار در تذکرةالاولیاء گوید او یگانه عهد بود و شیخ ... وقت و تصانیف بسیار دارد و طریقت از ابراهیم ادهم گرفته بود... نقل است که دربلخ قحطی عظیم بود چنانکه یکدیگر میخوردند، غلامی دید در بازار شادمان و خندان گفت ای غلام چه جای خرمی است نه بینی که خلق از گرسنگی چونند غلام گفت مرا چه باک که من بنده کسی ام که وی را دهی است خاصه و چندین غله دارد مرا گرسنه نگذارد شقیق آنجایگاه از دست برفت گفت الهی این غلام بخواجه ای که انبار داشته باشد چنین شاد باشد و تو مالک الملوکی و روزی پذیرفته ای ما چرا اندوه خوریم در حال از شغل دنیا رجوع کرد و توبه نصوح کرد و روی براه حق نهاد و در توکل بحد کمال رسید. پیوسته گفتی من شاگرد غلامی ام . نقل است که شقیق در سمرقند مجلس میگفت روی بقوم کرد و گفت ای قوم اگرمرده اید بگورستان اگر کودکید بدبیرستان و اگر دیوانه اید بیمارستان و اگر کافرید کافرستان و اگر مسلمانید داد مسلمانی از خود بستانید ای مخلوقپرستان . نقل است که چون شقیق قصد کعبه کرد و به بغداد رسید هارون الرشید او را بخواند چون شقیق بنزدیک هارون رفت هارون گفت توئی شقیق زاهد گفت شقیق منم اما زاهد نیم هارون گفت مرا پندی ده گفت هشدار که حقتعالی ترا بجای صدیق نشانده است از تو صدق خواهد چنانکه از وی و بجای فاروق نشانده است از تو فرق خواهد میان حق و باطل چنانکه از وی و بجای ذوالنورین نشانده است از تو حیا وکرم خواهد چنانکه از وی و بجای مرتضی نشانده است ازتو علم و عدل خواهد چنانکه از وی گفت زیادت کن گفت خدای را سرائی است که آنرا دوزخ خوانند ترا دربان ساخته و سه چیز بتو داده مال و شمشیر و تازیانه و گفته است که خلق را بدین سه چیز از دوزخ بازدار هر حاجتمند که پیش تو آید مال از وی دریغ مدار و هر که فرمان حق را خلاف کند بدین تازیانه او را ادب کن و هرکه یکی را بکشد بدین شمشیر قصاص خواه بدستوری و اگر این نکنی پیشرو دوزخیان تو باشی گفت زیادت کن گفت تو چشمه ای و عمال جویها اگر چشمه روشن بود به تیرگی جویها زیان ندارد و اگر چشمه تاریک بود بروشنی جوی هیچ امیدنباشد گفت زیادت کن گفت اگر در بیابان تشنه شوی چنانکه بهلاکت نزدیک باشی اگر آنساعت شربتی آب یابی بچندبخری گفت بهرچه خواهد گفت اگر نفروشد الا به نیمه ملک تو گفت بدهم گفت اگر آن آب بخوری از تو بیرون نیاید چنانکه بیم هلاکت بود یکی گوید من ترا علاج کنم امانیمه ای از ملک تو بستانم چه کنی گفت بدهم گفت پس به چه نازی بملکی که قیمتش یک شربت آب بود که بخوری و از تو بیرون آید هارون بگریست پس شقیق بمکه شد و آنجا مردمان بر وی جمع شدند گفت اینجا جستن روزی جهل است و کار کردن بهر روزی حرام . و ابراهیم ادهم به وی افتاد شقیق گفت ای ابراهیم چون میکنی در کار معاش گفت اگر چیزی رسد شکر کنم واگر نرسد صبرکنم . شقیق گفت سگان بلخ همین کنند که چون چیزی باشد مراعات کنند و دم جنبانند و اگر نباشد صبر کنند گفت شما چگونه کنید.گفت اگر ما را چیزی رسد ایثار کنیم و اگر نرسد شکر کنیم . ابراهیم برخاست و سر او در کنار گرفت و بوسید و گفت انت الاستاذ و گفت هر که در مصیبت جزع کرد همچنان است که نیزه بر گرفته است و با خدا جنگ میکند و گفت اصل طاعت خوف است و رجا و محبت و گفت علامت خوف ترک محارم است و علامت رجا طاعت دائم است و علامت محبت شوق و انابت لازم است و گفت عبادت ده جزء است نه جزء گریختن از خلق و یک جزء خاموشی . و گفت سه چیز قرین فقر است فراغت دل و سبکی حساب و راحت نفس . و سه چیز لازم توانگرانست رنج تن و شغل دل و سختی حساب و گفت من هیچ چیز دوستتر از مهمان ندارم از بهر آنکه روزی و مونت او برخدای است و من در میان هیچکس نیم و مزد و ثواب مرا و گفت هفتصد مرد عالم را پرسیدم از پنج چیزکه خردمند کیست و توانگر کیست و زیرک کیست و درویش کیست و بخیل کیست هر هفتصد یک جواب دادند همه گفتند:خردمند آن است که دنیا را دوست ندارد و زیرک آن است که دنیا او را نفریبد و توانگر آن است که بقسمت خدای راضی بود و درویش آن است که در دلش طلب زیادتی باشد و بخیل آن است که حق و مال خدای از خدای بازدارد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
شلوبین . عمربن محمد اشبیلی نحوی . رجوع به شلوبین و شلوبینی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
صاحبی . در لغت نامه اسدی بیت ذیل از او شاهد کلمه حُود خروه آمده است :
ای خواجه چرا جدا شدستی ز گروه
چونان که ز جمع تره ها حُود خروه .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
صالح بن مرداس . رجوع به اسدالدوله صالح ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
صدقه .جلال الدین وزیر مسترشد خلیفه عباسی در 513 ه' . ق.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
الصیقل . او از جعفربن تمام و از او منصور و ثوری روایت کنند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
طبرسی . فضل بن علی بن فضل ملقب به امین الدین . از مشاهیر محدثین ومفسرین و فقهای مائه ششم است و او از شیخ ابوعلی بن شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی و عبدالجباربن علی مقری رازی و این دو از شیخ ابوجعفر طوسی روایت کنند. و از جمله روایات ابوعلی طبرسی صحیفةالرضاست که بر ابوالفتح عبداللّه بن عبدالکریم بن هوازی تستری در سال 525 ه' . ق. در مشهد رضا علیه السلام قرائت کرده است و از شاگردان او یکی فرزندش رضی الدین ابونصر حسن بن الفضل است صاحب کتاب مکارم الاخلاق و دیگر ابن شهرآشوب صاحب مناقب و معالم العلماء و شیخ منتجب الدین صاحب فهرست مشهور و قطب الدین راوندی شارح نهج البلاغه و سید ابوالحمد مهدی بن نزار حسینی قاینی و سید شرفشاه بن محمدبن زیادة الافطسی و شیخ عبداللّه بن جعفر دوریستی و شاذان بن جبرئیل قمی . و خاندان او همگی از اکابر فضلا و علمای وقت خویش بوده اند از جمله رضی الدین مذکور و حفید ابوعلی ابوالفضل علی بن حسن صاحب مشکوةالانوار و منتجب الدین قمی در فهرست و ابن شهرآشوب در معالم العلماء و نظام الدین قرشی در نظام الاقوال و میر مصطفی التفرشی در نقدالرجال و عبداللّه افندی در ریاض العلماء و شیخ یوسف بحرانی در لولوءةالبحرین و شیخ طریحی در مجمعالبحرین ذکراو کرده اند و از مولفات فائقه اوست : مجمعالبیان فی تفسیرالقرآن که در ذی القعده 534 ه' . ق. از تالیف آن فراغت یافت و آن ده مجلد است جامع فنون لغت و نحو و تصریف و معنی و نزول و بیشتر در نقل اقوال مفسرین از علمای اهل سنت روایت کند و از تفاسیر اهل البیت جز اندکی از تفسیر عیاشی و علی بن ابراهیم قمی اخراج نکرده است و دیگر تفسیر وسیط در چهار مجلد و شیخ اسداللّه کاظمی در مقابس گوید طبرسی را کتابی است موسوم به الکاف الشاف من کتاب الکشاف و ظاهر آن است که تفسیر وسیط وی همین کتاب باشد و دیگر تفسیر وجیز در دو وبقولی در یک مجلد و دیگر اعلام الوری باعلام الهدی در احوال ائمه اطهار و مولی نظام گوید: سیدبن طاوس ربیعالشیعه را بر نهج اعلام الوری نوشته و در تمامت ابواب و فصول و مطالب متابعت شیخ طبرسی کرده و اصلاً تفاوتی در میان این دو کتاب نیست و دیگر جوامعالجامع و مولانا عبداللّه التبریزی در ریاض العلماء گوید: شاید که این جوامعالجامع همان تفسیر وسیط باشد و الکاف الشاف تفسیر وجیز و دیگر تاج الموالید و دیگر الاًّداب الدینیةللخزانة المعینیه و نثراللئالی . و شیخ عبداللّه تبریزی گوید: این رساله ای است مختصر الفبائی فراهم آمده ازکلمات قصار امیرالمومینن علی علیه السلام باسلوب کتاب غرر و درر آمدی و گوید بگمان من نثراللئالی از علی بن فضل اللّه حسنی راوندی باشد و دیگر کتاب کنوزالنجاح و دیگر عدةالسفر و عمدةالحضر و دیگر کتاب معارج السوال و کتاب اسرارالامامة یا اسرارالائمة و بعضی این کتاب را به پسر شیخ طبرسی ابونصر حسن نسبت کرده اند وکتاب مشکوةالانوار در اخبار و آنرا در کتاب دفعالمناواة به وی نسبت داده اند و ظاهراً این کتاب غیر مشکوةالانوار فی غررالاخبار است که سبط وی علی نوشته است و دیگر رساله حقائقالامور در اخبار و کتاب الوافی فی تفسیر القرآن و کتاب العمدة فی اصول الدین و الفرائض و النوافل که بلغت پارسی است و کتاب الجواهر در علم نحو و بعضی آنرا به شیخ شمس الدین طبرسی نحوی منسوب داشته اند و دیگر غنیةالعابد و مقالاتی چند نیز داشته است . وفات وی به سبزوار در 548 و بقولی ضعیف در 552 ه' . ق. بوده است و مدفن او در مشهد رضوی در محل معروف به قتلگاه مشهور و مزار است و در اصطلاح علمای شیعه هرجا طبرسی مطلق گویند منصرف به صاحب ترجمه است و گاه نیز به شیخ ابی منصور احمدبن ابیطالب اطلاق کنند ولی متبادر صاحب عنوان است . رجوع به روضات الجنات شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
طوسی . شیخ ابی حاتم . حاجی خلیفه کتاب المسند المستخرج علی الترمذی را بدو نسبت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عاصم بن محمدبن الکاتب رجوع به عاصم ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عبدربه زرارةبن اعین بن سنبس یا سنسن .رجوع به ابوعلی زراره و رجوع به زرارةبن اعین شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عبدالرحمن بن بحر الخلال . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عبدالرحیم بن سلیمان رازی . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عبدالرحیم بن قاضی اشرف ابی الحسن علی بن حسن بن حسن بن احمدبن فرج بن احمد اللخمی العسقلانی المولد المصری الدار المعروف به القاضی الفاضل ملقب به محیی الدین . او وزیر ملک ناصر صلاح الدین و وی را نزد ملک مکانتی عظیم بود و در صنعت انشاء مبرز بود و بر متقدمین خویش تفوق داشت و او را با اکثاری که در انشا دارد در آن غرائبی است . و ابن خلکان گوید: یکی از ثقات و مطلعین از فضلا مرا گفت که اگر مسودات رسائل و تعلیقات او را بر اوراق گرد کنند کمتر از صد مجلد نباشد و دربیشتر آنها جودت وی مشهود است و عماد اصفهانی در کتاب الخریده درباره او گوید: رب القلم و البنان و اللسن و اللسان و القریحة الوقادة و البصیرة النقادة والبدیهة المعجزة و البدیعة المطرزة و الفضل الذی ماسمع به فی الاوائل ممن لو عاش فی زمانه لتعلق بغباره او جری فی مضماره فهو کالشریعة المحمدیة التی نسخت الشرائع و رسخت بها الصنائع یخترع الافکار و یفترع الابکار و یطلع الانوار و یبدع الازهار و هو ضابطالملک بآرائه و رابطالسلک بلالائه ان شاء انْشاء فی یوم واحد بل فی ساعة واحدة ما لو دوّن لکان لاهل الصناعة خیر بضاعة افصح من قس عند فصاحته و ابن قیس فی مقام حصافته ومن حاتم و عمرو فی سماحته و حماسته و در تقریظ اطاله قول کند و ابن خلکان قطعاتی از نظم و نثر او را به نمونه آورده است . ولادت او در جمادی الاًّخر سال 529 ه' . ق. بشهر عسقلان بود. وی پس از صلاح الدین نزد ملک العزیز و پس از او نزد پسر عزیز منصور تا زمان ملک العادل همان مقام داشت و آنگاه که ملک العادل دیار مصریه بگرفت و بقاهره درآمد قاضی فاضل با وی بود و در شب چهارشنبه هفدهم ربیعالاًّخر به سال 596 ه' . ق. به فجاه بدآن شهر درگذشت و فردای آن شب در قرافة الصغری به سفح الجبل المقطم وی را بخاک سپردند. و باز ابن خلکان گوید: چند کرت زیارت قبر او کرده ام و تاریخ وفات او بر رخامی که بر قبر است همان است که آوردیم و رجوع به ترجمه یوسف بن الخلال در تاریخ ابن خلکان شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عبدالکریم بن حسن بن حسین بن حکیم نحوی . رجوع به عبدالکریم ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عبداللّه بن علی نصرانی معروف به دندانی . رجوع به دندانی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عبیدبن عبدالمجید الحنفی البصری . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عبیدبن علی . از روات است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عسل بن ذکوان العسکری . رجوع به عسل ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
علم الدین شاتانی . حسن بن سعیدبن عبداللّه بن بنداربن ابراهیم . فقیه و شاعر از مردم دیار بکربود و بموصل اقامت گزید و با جنبه فقاهت فن شاعری بر او غلبه داشت و گاه به بغداد میشد و وزیر ابوالمظفربن هبیره در اکرام او چیزی فرونمی گذاشت . مولد وی به سال 510 و وفات در شعبان سال 599 ه' . ق. بموصل بود و عماد کاتب در خریده و ابن الدبیسی در ذیل ذکر او کرده و ثنای وی گفته اند و اشعاری از وی آورده اند و از جمله قصیده ای در مدح صلاح الدین که اول آن این است :
اری النصر معقودا برایتک الصفرا
فسروا ملک الدنیا فانت بها احری
یمینک فیها الیمن و الیسر فی الیسری
فبشری لمن یرجو الندی منهما بشری .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
علی بن عبدالرحمن بن عیسی الهمدانی . رجوع به علی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
علی بن محمد المنجورانی البلخی . رجوع به علی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
علی بن منصوربن عبیداللّه الخطیبی معروف به اجل ّ. رجوع به علی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عمربن ابی سعید عثمان . از سلاطین بنی مرین مراکش برادر ابوالحسن علی و چون او اکبر اولاد پدر بود، ابوسعید عثمان ولایت عهد خویش به وی داد لکن او بزمان پدر طغیان کرد و مطرود گشت و پس از فوت ابوسعید برادر وی بسلطنت رسید و عمر در جنگی با برادر مغلوب و733 ه' . ق. مقتول گشت .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عمربن محمدبن خلیل سکونی . رجوع به عمر... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عمربن محمدشلوبین یا شلوبینی . رجوع به شلوبین و شلوبینی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَع َ]
{اخ}
عمروبن قائد القدری . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عمروبن مالک الجنبی . از روات حدیث است و ابوهانی خولانی از او روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عیسی بن دینار. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
عیسی بن زرعه نصرانی منطقی متوفی به سال 398 ه' . ق. او راست : کتابی در عقل و مقاله ای مجهوله در اخلاق و ترجمه مقداری از کتاب برقلس در تفسیر فاذن از سریانی بعربی . رجوع به ابن زرعه ابوعلی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
غسّانی . حسین بن محمدبن احمد جیانی اندلسی . رجوع به حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
غنام بن علی . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فارسی . حسن بن احمدبن عبدالغفاربن محمدبن سلیمان بن ابان الفارسی الفسوی النحوی . مولد وی شهر فسای شیراز به سال 288 ه'. ق. است . در 307 به بغداد شد و سپس بشهرهای دیگر سفر کرد و به سال 341 بحلب رفت و در آنجا مدتی در صحابت سیف الدولةبن حمدان بزیست . و او را در آنجا با ابوالطیب متنبی مجالسی است . سپس ببلاد فارس شد و بخدمت عضدالدولةبن بویه پیوست و نزد وی مکانت و منزلتی بسزا یافت تا آنجا که عضدالدوله گفتی من در نحو شاگرد ابوعلی فارسی باشم و او کتاب ایضاح و تکمله را بنام وی کرد. گویند روزی بمیدان شیراز در موکب عضدالدوله بود. پادشاه بویهی پرسید از چه مستثنی در قام القوم الا زیداً منصوب است گفت نصب آن بفعلی مقدر است گفت آن فعل مقدر کدام است گفت استثنی امیر گفت بجای استثنی امتنع تقدیر کنیم و زید را مرفوع خوانیم ابوعلی درماند و گفت این جوابی بود میدانی وجواب عقلانی آن بگاه خویش بعرض ملک رسانم و سپس در این موضوع رساله ای کرد و بخدمت عضدالدوله برد و عضدالدوله آن رساله نپسندید. و در کتاب ایضاح برای رفع این دخل گوید: نصب زیددر مثال مزبور بفعل متقدم باشد با تقویت الا. گویند در کتاب ایضاح بدین شعر ابی تمام استشهاد کرده است :
من کان مرعی عزمه و همومه
روض الامانی لم یزل مهزولا.
و ابی تمّام آن نیست که بشعر وی تمثل کنند لکن چون عضدالدوله این بیت ابوتمّام را دوست می گرفت و مکرر میخواند از آنرو آورده است . او از ابن سراج و مبرمان و زجاج فنون ادب فرا گرفت و گویند شاگردان او وی را بر ابوالعباس مبردتفضیل می نهادند وعلاوه بر ایضاح و تکمله کتب ذیل او راست : کتاب التذکره و آن کتابی بزرگ است و کتاب المقصور و الممدود و کتاب الحجة فی القراآت در سه جلد و کتاب الاغفال فیما اغفله الزجاج من المعانی و کتاب العوامل المائة و کتاب المسائل الحلبّیات و کتاب المسائل البغدادیات و کتاب المسائل الشیرازیات و کتاب البصریه و کتاب المسائل المجلسیات و کتاب المسائل العسکریه و کتاب القصریات و آنرا بشاگرد خویش محمدبن طوسی قصری املا کرده است . و کتاب المسائل الکرمانیات و کتاب فی ابیات العرب و تعلیقه الکتاب سیبویه . و او متهم باعتزال بود و ابوالفتح بن جنی معروف و علی بن عیسی الربعی از شاگردان اویند. وفات وی بربیعالاًّخر یا ربیعالاول سال 377 ه' . ق. در بغداد بود و مدفن او در شونیزیّه است . رجوع به معجم الادباء ج 3 ص 9 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فارسی . حسن بن الظئر. رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فارقی . حسن بن ابراهیم بن علی بن برهون . فقیه شافعی . مولد او بمیافارقین بربیعالاًّخر 433ه' . ق. وی در میافارقین نزد ابی عبداللّه محمد الکازرونی به تحصیل علوم وقت پرداخت و پس از وفات استاد به بغداد شد و از محضر شیخ ابواسحاق شیرازی صاحب المهذب و ابونصربن الصباغ صاحب شامل کسب دانش کرد و پس از ابی تغلب قضاء شهر واسط بوی دادند و در این شغل عقل و عدل و حسن سیرتی بیش از تصور ابراز کرد و زاهد و متورع بود و حدیث از خطیب ابی بکر و طبقه او شنید. وقاضی ابوسعید عبداللّه بن ابی عصرون از او اخذ روایت کرد و تا آخر عمر پیوسته به تدریس کتاب شامل بن صباغ اشتغال داشت . او راست : کتاب الفوائد علی المهذّب . و بروز چهارشنبه 22 محرم 528 ه' . ق. بشهر واسط درگذشت .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فارمدی فضل بن محمد. رجوع به ابوعلی فضل ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فخرالملک عماربن محمد برادر امین الدوله . رجوع به عمار... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فسوی . رجوع به ابوعلی فارسی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فضل بن الحسین . رجوع به فضل ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فضل بن محمد فارمدی . یکی از شیوخ طریقت صوفیه . مولد او قریه فارمد طوس به سال 402 ه' . ق. بود و پس از براعت در علوم ظاهر قدم در طریق طریقت نهاد و درک صحبت شیخ ابوسعید ابوالخیر و ابوالقاسم گرگانی طوسی کرد و استاد وی در تذکیر و موعظت شیخ ابوالقاسم قشیری بود و خواجه نظام الملک وزیر نسبت بوی ارادتی صادق داشت و یافعی در متوفیات سال 477 ه' . ق. ذکر او آورده و گوید: هو شیخ الشیوخ فی عصره ، المتفرد بطریقة فی التذکیر التی لم یسبق الیها فی حسن عبارته و تهذیبه و حسن آدابه و ملیح استعارته و رقّة الفاظه دخل نیشابور و صحب الاستاد ابوالقاسم القشیری و اخذ فی الاجتهاد البالغ الی ان نال و حصل له عند نظام الملک قبول خارج عن الحد و روی عن جماعة. و وفات وی به سال 477 ه' . ق. بطوس بود و گور وی بدان شهر است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فضیل بن عیاض بن مسعودبن بشر تمیمی بالولاء الطالقانی الاصل الفندینی . مولد او به ابیورد و بقولی بسمرقند و منشاء وی ابیورد بود. و اصل او از طالقان خراسان و فندین قریه ای از مرو است . و سپس بکوفه شد و در آنجا استماع حدیث کرد و از آنجا بمکه رفت و تا پایان عمر یعنی محرم سال 187 ه' . ق. بدانجا زیست . ابن خلکان گوید: او یکی از رجال طریقت و از اکابر سادات است و در اوّل عیار پیشه بود و میان ابیورد و سرخس راه می برید و ابتدای توبه او آن بود که وی فتنه کنیزکی بود و یکشب که از دیوار خانه کنیزک برمیشد شنید که کسی این آیت می خواند: الم یان للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذکراللّه ; و معنی آیت این است که آیا گاه آن نرسید گروندگان به مسلمانی را که دلهاشان بیاد خدای خاشع گردد. فضیل گفت آری بارخدایا رسید و از دیوار فرودآمد و شبانه به ویرانه ای پناه جست و جمعی کاروانی دید بدانجا گرد آمده که بعضی آنان می گفتند برویم و بعضی می گفتند بپائیم تا صبح دمد چه فضیل بر راه است و راه ما ببرد. فضیل بخدای بازگشت و انابه کرد و آنانرا ایمنی داد. سفیان بن عیینه گوید: هارون الرشید ما را بخواند و فضیل با ما بود. چون بر خلیفه درآمدیم فضیل دنبال همه بود سر خویش بردای خود پوشیده . از من پرسید کدام یک اینان امیرالمومنین است باشارت دست بنمودم . روی بخلیفه کرد و گفت ای خوب چهر توئی که کار این امت بدست داری بزرگ تقلّد و تعهدی که بگردن گرفته ای . خلیفه را از این گستاخی و صراحت نصیحت گریه افتاد و هریک ما را بدره ای آوردند و همه بپذیرفتند جز فضیل که رد کرد خلیفه گفت یا اباعلی اگر این مال حلال ندانی بوامداری ده تا دین خویش ادا کند یا گرسنه ای را سیر کن و برهنه ای را بپوشان . فضیل گفت نتوانم و بیرون شدیم و من بابی علی گفتم خطا کردی زر می ستدی و در ابواب برّ صرف می کردی . فضیل دست فرا ریش من برد و محاسن من بگرفت گفت ای ابامحمد تو فقیه این شهر و منظور نظر مردمانی آیا سزد که در چنین غلطی افتی اگر این مال بر دیگران حلال بودی بر من نیز حلال بودی . نقل است که روزی رشید بدو گفت شگفت زهدی که تراست . فضیل گفت لکن زهد تو از من بیش است . خلیفه گفت این چگونه تواند بود. گفت از آن رو که زهد من از دنیای فانی است و زهد تو از آخرت باقی . وزمخشری در کتاب ربیعالابرار در آخر باب طعام آورده است که فضیل روزی اصحاب خویش را گفت چه گوئید در مردی که آستین از خرما پر کرده و بر سر حاجتگاه نشیند و یک یک آن خرماها در آن افکند گفتند چنین کس را دیوانه خوانیم . گفت پس آنکه خرماها یک یک در شکم افکند تاآنگاه که پر شود از او دیوانه تر است چه آن حاجتگاه از این حاجتگاه پر شود. و گفت چون خدای تعالی بنده ای را دوست دارد بر غم او افزاید و چون بنده را مبغوض دارد دنیا را بر وی گشاده کند. و گفت اگر همه دنیا بمن دادندی بی حسابی ، چنانکه شما از پلیدی پرهیزید که جامه تان نیالاید من از وی پرهیز کردمی . و گفت ترک عمل برای مردمان ریاء باشد و عمل برای آنان شرک . و گفت من اثر عصیان خود در خلق خادم و خر خویش خوانم . و گفت اگر مرا یک دعای مستجاب بودی آنرا در کار امامی کردمی چه باصلاح امام عباد ایمن شوند. و گفت ملاطفت با همنشینان و حسن معاشرت با آنان بهتر از زنده داشتن شب و روزه گرفتن بروز است . ابوعلی رازی گفت سی سال ملازمت خدمت فضیل کردم و یک بار او را خندان یا بکماران ندیدم جز بروز مرگ پسرش علی و از علت آن پرسیدم گفت خدای امری را خواست من نیز آنرا خواستم و این پسر جوان و جوانمرد و از جمله کبار صالحین بود. و عبداللّه بن المبارک گفت با مرگ فضیل حزن بمرد. وفات فضیل در مکه شرفها اللّه تعالی در محرم 187 ه' . ق. بود. و شیخ فریدالدین عطار در تذکرةالاولیاء گوید: او از کبار مشایخ بود و عیار طریقت بود و ستوده اقران و مرجع قوم بود و در ریاضیات و کرامات شانی رفیع داشت و در ورع و معرفت بی همتا بود. اول حال او آن بود که در میان بیابان مرو و باورد خیمه زده بود و پلاسی پوشیده و کلاهی پشمین بر سر نهاده و تسبیحی در گردن افکنده و یاران بسیار داشتی همه دزدان و راهزن بودند و شب و روز راه زدندی و کالا بنزد فضیل آوردندی که مهمتر ایشان بود و او میان ایشان قسمت کردی و آنچه خواستی نصیب خود برداشتی و آنرا نسخه کردی و هرگز از جماعت دست بنداشتی و هر چاکری که بجماعت نیامدی او را دور کردی .
یک روز کاروانی شگرف می آمد و یاران او کاروان گوش میداشتند مردی در میان کاروان بود و آواز دزدان شنوده بود دزدان را بدید بدره ای زر داشت تدبیری میکرد که این را پنهان کند با خویشتن گفت بروم و این بدره را پنهان کنم تا اگر کاروان بزننداین بضاعت سازم چون از راه یکسو شد خیمه فضیل بدیدبنزدیک خیمه او را دید بر صورت و جامه زاهدان شاد شد و آن بدره بامانت بدو سپرد فضیل گفت برو و در آن کنج خیمه بنه مرد چنان کرد و بازگشت بکاروان گاه رسیدکاروان زده بودند همه کالاها برده و مردمان بسته و افکنده همه را دست بگشاد و چیزی که باقی بود جمع کردند و برفتند و آن مرد بنزدیک فضیل آمد تا بدره بستانداو را دید با دزدان نشسته و کالاها قسمت میکردند مردچون چنان بدید گفت بدره زر خویش بدزد دادم فضیل ازدور او را بدید بانگ کرد. مرد چون بیامد گفت چه حاجت است گفت همانجا که نهاده ای برگیر و برو مرد بخیمه در رفت و بدره برداشت و برفت یاران گفتند آخر ما در همه کاروان یک درم نقد نیافتیم تو ده هزار درم بازمیدهی فضیل گفت این مرد بمن گمان نیکو برد من نیز بخدای گمان نیکو برده ام که مرا توبه دهد گمان او راست گردانیدم تا حق گمان من راست گرداند. بعد از آن روزی کاروانی بزدند و کالا بردند و بنشستند و طعام می خوردندیکی از اهل کاروان پرسید که مهتر شما کدامست گفتند با ما نیست از آن سوی درختی است بر لب آبی آنجا نمازمیکند گفت وقت نماز نیست گفتند تطوع کند گفت با شمانان نخورد گفتند بروزه است گفت رمضان نیست گفتند تطوع دارد. این مرد را عجب آمد بنزدیک او شد با خشوعی نماز میکرد صبر کرد تا فارغ شد گفت الضدان لایجتمعان روزه و دزدی چگونه بود و نماز و مسلمانان کشتن را باهم چه کار فضیل گفت قرآن دانی گفت دانم گفت نه آخر حقتعالی می فرماید: و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملاً صالحا و آخر سیئا مرد هیچ نگفت و از کار او متحیر شد نقل است که پیوسته مروتی و همتی در طبع او بود چنانکه اگر در قافله زنی بودی کالای وی نبردی و کسی که سرمایه او اندک بودی مال او نستدی و با هرکسی بمقدار سرمایه چیزی بگذاشتی و همه میل بصلاح داشتی و در ابتدا بر زنی عاشق بود هرچه از راه زدن بدست آوردی بر او آوردی و گاه بگاه بر دیوارها میشدی در هوس عشق آن زن و میگریستی ، یک شب کاروانی میگذشت در میان کاروان یکی قرآن میخواند این آیت بگوش فضیل رسید الم یَاءْن للّذین آمنوا ان تخشعقلوبهم لذکراللّه ; آیا وقت نیامد که این دل خفته شما بیدار گردد، تیری بود که بر جان او آمد چنان آیت بمبارزت فضیل بیرون آمد و گفت ای فضیل تا کی تو راه زنی گاه آن آمد که ما نیز راه تو بزنیم فضیل از دیوار فرودافتاد و گفت گاه آمد از وقت نیز برگذشت سراسیمه و کالیو و خجل و بیقرار روی بویرانه ای نهاد جماعتی کاروانیان بودند میگفتند برویم یکی گفت نتوان رفت که فضیل بر راهست فضیل گفت بشارت شما را که او دیگر توبه کرد و در مکه بعض اولیاءرا دریافت و با امام ابوحنیفه مدتی هم صحبت بود و روایات عالی دارد و ریاضات شگرف و در مکه سخن بر او گشاده شد و مکیان بر وی جمع شدندی و همه را سخن گفتی تا حال او چنان گشت که خویشان و اقربای او از باورد برخاستند و بدیدار او آمدند و در بزدند و در نگشاد و ایشان بازنمی گشتند. فضیل بر بام خانه آمد و گفت اینت بیکار مردمانی که شما هستید. خدای کارتان بدهاد و مثل این سخن بسی بگفت تا همه گریان شدند و از دست بیفتادند و عاقبت همه ناامید از صحبت او بازگشتند. نقل است که یکشب هارون الرشید، فضل برمکی را که از مقربان بود گفت که امشب مرا بر مردی بر که مرا بمن نماید که دلم از طاق و طارم در تنگ آمده است . فضل او را بدر خانه سفیان عیینه برد. در بزدند گفت کیست گفت امیرالمومنین گفت چرا رنجه میشد مرا خبر بایست کرد تا من خود بیامدمی . هارون فضل را گفت این آن مرد نیست که من میطلبم این همان طال بقائی میزند که ما در آنیم . سفیان را از آن واقعه خبر دادند گفت چنانکه شما میطلبید فضیل عیاض است آنجا باید رفت . آنجا رفتند و این آیت برمیخواند که : ام حسب الّذین َ اجْترحوا السّیّئات ان نجعلهم کالّذین آمنوا و عملوا الصالحات هارون گفت اگر پند می طلبم این کفایت است ، معنی آیت آن است که پنداشتند کسانی که بدکرداری کردند که ما ایشان را برابر داریم با کسانی که نیکوکاری کردند و ایمان آوردند، پس در بزدند فضیل گفت کیست گفت امیرالمومنین است گفت بنزدیک من چه کار دارد و من با او چه کار دارم گفت طاعت داشتن اولواالامر واجبست . گفت مرا تشویش مدهید. گفت بدستوری درآییم یا بحکم گفت دستوری نیست اگر باکراه می درآئید شمادانید هارون دررفت چون نزدیک فضیل رسید فضیل چراغ را پف کرد تا روی آن نباید دید هارون دست پیش برد فضیل را دست بدو باز آمد، گفت ماالین هذا الکف لو نجا من النار; چه نرم دستی است اگر از آتش خلاص یابد. این بگفت و برخاست و در نماز ایستاد. هارون نیک متغیر شد و گریه بدو افتاد گفت آخر سخن بگو فضیل سلام بازداد وگفت پدرت عم مصطفی بود علیه السلام درخواست که مرا برقومی امیر گردان گفت یا عم یک نفس ترا بر تو امیر کردم یعنی یک نفس تو در طاعت خدای بهتر از هزار سال طاعت خلق ترا، ان ّ الامارة یوم القیامة الندامة. هارون گفت زیادت کن گفت چون عمربن عبدالعزیز را بخلافت نصب کردند سالم بن عبداللّه و رجابن حیوة و محمدبن کعب را بخواند و گفت من مبتلا شدم بدین بلیات تدبیر من چه چیزاست که این را بلا می شناسم اگر چه مردمان نعمت میدانند یکی گفت اگر میخواهی که فردا از عذاب خدای نجات بود پیران مسلمان را چون پدر خویش دان و جوانان را برادر و کودکانرا چون فرزندان نگاه کن با ایشان معاملت چنان کن که با پدر و برادر و فرزندان کنند گفت زیاده کن گفت دیار اسلام چون خانه تست و اهل آن عیالان تو. زر اباک و اکرم اخاک و احسن علی ولدک ; زیارت کن پدر را و کرامت کن برادر را و نیکوئی کن بجای فرزند. پس گفت میترسم از روی خوب تو که بآتش دوزخ مبتلا شود. از خدای تعالی بترس و جواب خدای را ساخته کن و بیدار و هشیار باش که روز قیامت حق تعالی ترا از آیین یک یک مسلمانان باز خواهد پرسید و انصاف هر یک از تو طلب خواهد کرد اگر شبی پیرزنی در خانه ای بی برگ خفته باشد دامن تو گیرد و بر تو خصمی کند. هارون بسی بگریست چنانکه هوش از او زایل خواست شد فضل وزیر گفت بس که امیرالمومنین را بکشتی گفت خاموش باش ای هامان که تو و قوم تو او را هلاک میکنید و آنگاه مرا میگوئی که او را بکشتی کشتن این است . هارون را بدین سخن گریستن زیادت شد آنگاه روی بفضل کرد گفت و ترا هامان از آن میگوید که مرا بجای فرعون نهاد. پس هارون گفت ترا وام هست گفت بلی وام خداوند است برمن بطاعت اگر مرا بدین گیرد وای بر من گفت ای فضیل وام خلق میگویم گفت سپاس خدای را عزوجل که مرا از وی نعمت بسیار است وهیچ گله ندارم تا با بندگانش بگویم پس هارون صره ای هزار دینار پیش او نهاد که این حلالی است ازمیراث مادر منست فضیل گفت یا امیرالمومنین این پندهای من هیچ ترا سودی نداشت و هم اینجا ظلم آغاز نهادی و بیدادگری پیش گرفتی گفت چه ظلم است گفت من ترا بنجات میخوانم تو مرا در بلا میاندازی این ظلم بود من ترا میگویم آنچه داری بخداوند آن باز ده تو بدیگری که نمیباید دادمیدهی سخن مرا فایده نیست این بگفت و از پیش او برخاست وزر بدر بیرون انداخت هارون برون آمد و گفت آوه !ای ّ رجل هو; او خود چه مردی است ملک بر حقیقت فضیل است و صولت او عظیم است و حقارت دنیا در چشم او بسیار. نقل است که یک روز بعرفات ایستاده بود آن همه خلقمیگریستند با چنان تضرّع وزاری و گریستن و خواهش کردن گفت ای سبحان اللّه ! اگر چندین مردم بیکبار نزدیک مردی شوند و از وی یک دانگ سیم خواهند چه گوئید آنهمه مردم را نومید کند آن مرد گفت نه گفت برخداوند تعالی آمرزش همه آسانتر است از آنکه بر آن مرد دانگی سیم که بدهد که او اکرم الاکرمین است امید آن است که همه را آمرزیده گرداند. در عرفات شبانگاه از او پرسیدند که حال این مردمان چون می بینی گفت همه آمرزیده اند اگر من در میان ایشان نه امی . گفتند چونست که ما هیچ ترسنده نمی بینیم گفت اگر شما ترسنده بودید ترسکاران از شما پوشیده نبودندی که ترسنده را نبیند مگر ترسنده و ماتم زده ماتم زدگان را تواند دید گفتند مرد در کدام وقت در دوستی حق بغایت رسد گفت چون منع و عطا هر دو برویکسان شوند بغایت محبت رسیده است . گفتند اصل دین چیست گفت عقل گفتند اصل عقل چیست گفت حلم گفتند اصل حلم چیست گفت صبر. احمد حنبل گفت رضی اللّه عنه که از فضیل شنودم که هرکه ریاست طلب کرد خوار شد و گفت فضیل را گفتم که مرا وصیتی کن گفت دم باش سر مباش ترا این بسنده است . بشر حافی گفت رضی اللّه عنه از او پرسیدم که زهد فاضلتر یا رضا گفت رضا فاضلتر، از آنکه راضی هیچ منزل طلب نکند بالای منزل خویش . سفیان ثوری گفت رضی اللّه عنه که یک شب بر او رفتم جمله شب آیات واخبار وآثار میگفتیم چون برخاستم گفتم اینت مبارک شبی که دوش بود و اینت ستوده نشستی که این شب بود همانا که این نشست بهتر از وحدت . فضیل گفت اینت شوم شبی که دوش بود و اینت نکوهیده نشستی که نشست دوش بود گفتم چراچنین گوئی گفت جمله شب تو در بند آن بودی تا سخنی نیکو از کجا گوئی که مرا خوش آید و من بسته آن بودم تا جوابی نیکو از کجا پسند آید هر دو بیکدیگر و بسخن یکدیگر از خدا بازمانده بودیم . یک روز عبداللّه مبارک را دید که روی بدو نهاده بود گفت اینجا که رسیده ای باز گرد یا نه من باز گردم می آئی تا تو مشتی سخن بر من پیمائی و من مشتی نیز بر تو پیمایم . نقل است که یکروز یکی قصد او کرد گفت به چه آمده ای گفت برای آسایش و مرا بدیدار تو راحت است گفت بخدای که این بوحشت نزدیکتر است و نیامدی الا بدانکه تو مرا فریبی کنی بدروغ و من ترا دروغی برپیمایم و هم از آنجا باز گرد و گفتی میخواهم تا بیمار شوم تا بنماز جماعت نباید شد تا خلقم را نباید دید و گفت اگر توانید که درجایگاهی ساکن شوید که نه کس شما را داند و نه شما کس را عظیم نیکو بود چنین کنید و گفت منتی عظیم فرا پذیرم از کسی که بر من بگذرد و مرا سلام نکند و چون بیمار شوم بعیادت من نیاید. و گفت چون شب در آید شاد شوم که مرا خلوتی بود بی تفرقه با حق و چون صبح برآید اندوهگین شوم از کراهیت دیدار خلق که نباید که درآیند و مرا از این خلوت تشویش دهند و گفت هرکه را از تنها بودن وحشت بود و بخلق انس دارد از سلامت دور است و گفت هر که سخن از عمل شمرد سخنش اندک بود مگر در آنکه او رابکار آید و گفت هر که از خدای ترسد زبان او گنگ بودو گفت چون حقتعالی بنده را دوست دارد اندوهش بسیار دهد و چون دشمنش دارد دنیا بر وی فراخ گرداند و گفت اگر اندوهگینی در میان امتی بگرید جمله امت را در کار آن اندوهگین کنند و گفت هر چیزی را زکوتی است و زکوة عقل اندوه طویل است و از این است که : کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم متواصل الاحزان . و گفت چنانکه عجب است که کسی در بهشت بود و میگرید عجب تر از آن بود حال کسی که در دنیا بود و می خندد و نمیداند که عاقبت کار چون خواهد بود و گفت پنج چیز است از علامات بدبختی : قساوت دل و نابودن اشک و بی شرمی و رغبت در دنیا ودرازی امل و گفت چون خوف در دل ساکن شود چیزی که بکار نیاید بر زبان آنکس نگذرد و از آن خوف منازل شهوات و حب دنیا بسوزد و رغبت در دنیا از دل دور کند و گفت هرکه از خدای بترسد جمله چیزها از او بترسد و هرکه از خدای نترسد از جمله چیزها بترسد و گفت خوف و هیبت از خدای بر قدر علم بنده بود و زهد بنده در دنیا بر قدر رغبت بنده بود در آخرت و گفت اگر همه دنیا بمن دهند حلال و بی حساب ننگ دارم چنانکه شما از مردار ننگ دارید و گفت جمله بدیها را در یک خانه جمع کرده اند و کلید آن دنیا دوستی است و جمله نیکی ها را در یک خانه جمع کرده اند و کلید آن دشمنی دنیاست و گفت در دنیا شروع کردن آسانست اما از میان باز بیرون آمدن و خلاص یافتن دشوار است . گفت دنیا بیمارستان است و خلق درو چون دیوانگان و دیوانگان را در بیمارستان غل ّ و قید باشد و گفت بخدای اگر آخرت از سفالی بودی باقی ودنیا از زر فانی سزا بودی که رغبت خلق بسفال باقی بودی فکیف که دنیا نیست الا سفال فانی و آخرت زر باقی و گفت کس را هیچ ندادند از دنیا تا از آخرت صد چند آن کم نکردند از بهر آنکه ترا بنزدیک خدای آن خواهد بود که کسب کرده ای و میکنی اکنون خواه بسیار کن خواه اندک کن و گفت بجامه نرم و طعام خوش لذّت مگیرید که فردا لذت آن جامه و آن طعام نباشد. و گفت مردمان که از یکدیگر بریده شدند بتکلف شده اند هرگاه که تکلّف از میان برخیزد گستاخ بیکدیگر بتوانند دید و گفت خدای عزّوجل وحی فرستاد بکوهی که من بر یکی از شما با پیغمبری سخن خواهم گفت همه کوهها تکبر کردند مگر طور سینا، برو سخن گفت با موسی تواضع او را و گفت از تواضع فروتنی کردنست و فرمان بردن و هرچه گوید فرا پذیرفتن و گفت هرکه خویشتن را قیمتی داند او را اندر تواضع نصیبی نیست و گفت سه چیز مجوئید که نیابید عالمی که علم او بمیزان عمل راست بود مجوئید که نیابید و بی علم بمانید و عاملی که اخلاص او با عمل موافق بود مجوئید که نیابید و بی عمل بمانید و برادری بی عیب مطلبید که نیابید و بی برادر بمانید و گفت هر که با برادرخود دوستی ظاهر کند به زبان و در دل دشمنی او دارد خدای لعنتش کند و کور و کرش گرداند به دل و گفت وقتی بدانکه میکردند ریا میکردند اکنون بآنچه نمیکنند ریا میکنند و گفت دست بداشتن عمل برای خلق ریا بود و عمل کردن برای خلق شرک بود و اخلاص آن بود که حقتعالی او را از این دو خصلت نگاه دارد گفت اگر سوگند خورم که من مرائی ام دوستر دارم از آنکه سوگند خورم که من مرائی نیم و گفت اصل زهد راضی بودن است از حقتعالی بهرچه کند و سزاوارترین خلق برضای خدای تعالی اهل معرفت اند و گفت هرکه خدای را بشناسد بحق معرفت ، پرستش او کند بحق طاقت و گفت فتوت در گذشتن بود از برادران و گفت حقیقت توکل آن است که بغیر اللّه امید ندارد و ازغیر اللّه نترسد و گفت توکل آن بود که واثق بود بخدای عزّوجل که نه خدایرا در هر چه کند متهم دارد و نه شکایت کند یعنی ظاهر و باطن یک رنگ بود در تسلیم و گفت چون ترا گویند خدایرا دوستداری خاموش باش که اگر گوئی نه کافر باشی و اگر گوئی دارم فعل تو بفعل دوستان نماند و گفت بسا مردا که بمبرز رود و پاک بیرون آید و بسا مردا که در کعبه رود و پلید بیرون آید و گفت جنگ کردن با خردمندان آسان ترست که حلوا خوردن با بیخردان و گفت هرکه در روی فاسقی بخندد خوش در ویران کردن مسلمانی سعی میکند و گفت هر که ستوری را لعنت کند ستور گوید آمین از من و تو هرکه بخدای عاصی تر است لعنت بر او باد و گفت اگر مرا خبر آید که ترا یک دعا مستجاب است هرچه خواهی بخواه آن دعا در حق سلطان صرف کنم از بهر آنکه اگر در صلاح خویش دعا کنم صلاح من بود تنها و در صلاح سلطان صلاح همه خلق بود و گفت دو خصلت است که هردو از جهل است : یکی آنکه میخندید و عجبی ندیده اید و نصیحت میکنید و شب بیدار نبوده اید و گفت خدای عزّوجل میگوید ای فرزند آدم اگر تو مرا یاد کنی من تو را یاد کنم و اگر تو مرا فراموش کنی من ترا فراموش کنم و آن ساعت که تو مرا یاد نخواهی کرد و آن بر تست نه از تست اکنون می نگر تا چون میکنی و گفت خدای گفته است یکی از پیغامبران را که بشارت ده گناهکاران را که توبه کنید بپذیرم و بترسان صدیقان را که اگر بعدل با ایشان کار کنم همه را عقوبت کنم یکروز کسی براو درآمد گفت مرا پندی ده گفت اَ ارباب متفرقون خیر ام اللّه الواحد القهار . یک روز پسر خود را دید که یک دینار زر می سخت تا بکسی دهد آن شوخ که در نقش درست زربود پاک میکرد گفت یاپسر این ترا از ده حج و ده عمره فاضلتربس در مناجات گفتی خداوندا رحمتی کن که تو به من عالمی و عذابم مکن که بر من قادری و بس . گفتی الهی مرا گرسنه میداری و عیال مرا گرسنه میداری و مرا برهنه میداری و مرا بشب چراغ نمیدهی و تو این با اولیای خویش کنی بکدام منزلت فضیل این دولت یافت از تو. نقل است که سی سال هیچکس لب او خندان ندیده بود مگر آن روز که پسرش بمرد تبسمی بکرد. گفتند خواجه این چه وقت این است گفت دانستم که خدای راضی بود بمرگ این پسر من موافقت رضای او تبسمی بکردم و در آخر کار میگفت از پیغمبرانم رشک نیست که ایشان را هم لحد هم صراط هم قیامت در پیش است و جمله با کوتاه دستی نفسی نفسی خواهند گفت و از فرشتگان رشک نیست که خوف ایشان زیادت از خوف بنی آدم است و ایشان را درد بنی آدم نیست و هر که را این درد نبود من آن نخواهم لکن از آن کس رشک است که هرگز از مادر نزاد و نخواهد زاد. عبداللّه مبارک گفت چون فضیل بمرد اندوه ، همه برخاست .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
فضیل بن عیسی . از روات حدیث است و از ابی عوانه روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
قالی . اسماعیل بن القاسم عیذون بن هارون بن عیسی بن محمدبن سلمان معروف به ابن عیذون . یکی از ائمه لغت و نحو بمذهب بصریین . جدّ اعلی وی سلمان از موالی عبدالملک بن مروان بود. مولد او به منازجرد نزدیک شهر خرت برت از خطه دیاربکر به جمادی الثانیه سال 288 ه' . ق. است . او در طلب علم بسیاری از بلاد را بپیمود و شاگردی ابی بکربن درید و ابی بکر انباری و نفطویه و زجاج و اخفش صغیر و ابن سراج و ابن ابی الازهر و ابن شقیر و مطرزی و جحظه و جز آنان کرد و الکتاب سیبویه را بر ابن درستویه بخواند و از ابوبکربن داود خراسانی و حسین بن اسماعیل محاملی و شیخ ابوبکربن مجاهد و یحیی بن محمدبن صاعد وابوالقاسم بن بنت منیع بغوی حدیث شنید و در سال 303 ه' . ق. برای استماع حدیث از ابی یعلی موصلی بموصل شد و در 305 به بغداد رفت و تا 328 بدانجا ببود. سپس باندلس شد و در شعبان 330 ه' . ق. بقرطبه درآمد و در آنجا متوطن گشت و کتاب امالی و بیشتر کتب دیگر خویش در این شهر بنام خلیفه اموی و پسر وی تالیف کرد. و گویند چون آگاهی قدوم وی بسمع حکم بن عبدالرحمن ناصر اموی رسید امیربن رماحس عامل خود را با موکبی جلیل از اشراف و امراء و علما و طبقات دیگر مردم از چندمنزلی باستقبال وی فرستاد و او با شکوهی تمام بقرطبه درآمد و یوسف بن هارون رمادی در قصیده ای بدیع وی را مدح گفت . و تاگاه مرگ، خلیفه اموی اندلس او را مرفه و معزز داشت . صلاح الدین صفدی در وافی و یاقوت در معجم الادباء و شمس الدین اربلی در وفیات و صاحب نفخ الطیب و سیوطی و زبیدی در طبقات و ابن خلکان در وفیات و ابوزید عبدالرحمن بن خلدون در تاریخ ذکر او آورده اند. و زبیدی درباره او گوید: کان اعلم الناس بنحو البصریین و احفظ اهل زمانه باللغة و ارویهم للشعر الجاهلی و احفظهم له . و ابن خلدون در ذیل عنوان علم ادب گوید: از شیوخ خویش در مجالس درس شنودم که می گفتنداصول و ارکان این فن چهار دیوان است یکی ادب الکاتب ابن قتیبه ، دیگر کتاب الکامل مبرّد و سوم کتاب البیان و التبیین جاحظ و چهارمین کتاب النوادر ابی علی قالی . و هرچه جز این چهار کتاب است ، فروع این چهار اصل باشند. و ابوبکر محمدبن الحسن الزبیدی اندلسی صاحب مختصر العین و ابوعبداللّه فهری و عده کثیر دیگر از شاگردان اویند و فهری بلقب غلام ابی علی ، یعنی شاگرد ابوعلی قالی مشهور است . و از جمله کتب ابوعلی است : کتاب الامالی . کتاب البارع در غریب الحدیث مبنی بر حروف معجم و آن پنجهزار ورقه است . کتاب المقصور و الممدود.کتاب فی الابل و نتاجها. کتاب فی حلی الانسان یا خلقالانسان و الخیل و شیاتها. کتاب فعلت و افعلت . کتاب مقاتل الفرسان و کتاب شرح قصائد معلّقات . وفات وی بشهر قرطبه در ربیعالاًّخر و بقولی جمادی الاولی سال 356 ه' .ق. بود و ابوعبداللّه جبیری بر وی نماز گذاشت و جسد اوبظاهر قرطبه در مقبره متعه بخاک سپردند. و نسبت قالی بشهر قالی قلاست . لکن نسبت او بدانجا بی اساس است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
قطرب بن محمدبن مستنیربن احمد نحوی لغوی بصری . رجوع به قطرب ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
قلندر. یکی از مشایخ تصوف بمائه هفتم . وی از مردم عراق عجم بود و بهندوستان هجرت کرد و بر او در آن ملک مریدان بسیار گرد آمدند و به سال 724 ه' . ق. در شهر پانیپات درگذشت . گور وی در پانیپات زیارتگاه است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
قوام الدین . نقیب طالبیان به روزگار ناصر و ظاهر عباسی به بغداد.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
(شیخ ...) کاتب . یکی از قدمای مشایخ صوفیه او مرید سیدالطائفه ابوالقاسم جنید بغدادی است و شیخ ابوعثمان مغربی از مریدان شیخ ابوعلی کاتب است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
الکاهلی . او از ابی موسی اشعری و از او عبدالملک بن ابی سلیمان روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
کرابیسی . رجوع به حسین بن علی بن یزید... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
کرمانی انصاری . هشام بن ابراهیم . رجوع به ابوعلی هشام ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
لذکه . حسن بن عبداللّه اصفهانی معروف به لذکه یا لغذه نحوی لغوی . یاقوت گوید:او به بغداد شد و بمجلس زجاج برای اکتساب ادب حاضر می آمد و سپس بمخالفت زجاج برخاست و بخانه خویش بتدریس نشست ... و میان او و ابی حنیفه مناقضاتی است و در آخر عمر در عراق او را نظیری نبود و از اشعار اوست :
ذهب الرجال المقتدی بفعالهم
والمنکرون لکل امرٍ منکر
و بقیت فی خلف یزیّن بعضهم
بعضا لیستر معور من معور
ما اقرب الاشیاء حین تسوقها
قدراً و ابعدهااذا لم یقدر
الجد انهض بالفتی من کسره
فانهض لجد فی الحوادث او ذر
و اذا تعسّرت الامور فارجها
و علیک بالامر الذی لم یعسر.
و از کتب او راست : النوادر. خلقالانسان . نقض علل النحو. خلقالفرس . مختصر فی النحو. الهشاشة و البشاشه . التسمیه . الرد علی ابن قتیبه فی غریب الحدیث . الرد علی ابی عبید و جز آن و صاحب روضات گوید: بعید نیست این ابوعلی ، ابوالقاسم اصفهانی ملقب به تلیزه باشد که در قاموس ذکر او آمده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
ماجدبن هاشم بن علی بن مرتضی بن علی بن ماجد الحسینی الامامی الجد حفصی الهجری . معروف بسید بحرینی . محدث شیعی . از مشایخ ملامحسن فیض کاشانی .او سیدی محقق و مدقق و شاعر و ادیب و در جودت تصنیف کم نظیر است و اشعار و خطبی بلیغ دارد و او را مصنفاتی است و از جمله : کتاب سلاسل الحدید و رسالة الیوسفیه و رساله ای در مقدمه واجب . وفات او بشیراز به سال 1028 ه' . ق. بود و مدفن وی در مشهد امام زاده سید احمد معروف بشاه چراغ است . و از شاگردان اوست شیخ محمدبن حسن رجب مقابی رویسی و میان او و شیخ بهاءالدین محمد عاملی مودت بود و شیخ بهاءالدین سید را می ستود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محتاج . چغانی .احمدبن ابی بکر محمد محتاج . یکی از امرای دولت سامانی که سپس از جانب خلیفه حکومت خراسان یافت او در اول در خدمت امیر نوح بن نصربن احمد بود و امیر نوح او را بمحاربه رکن الدوله دیلمی بری فرستاد ابوعلی مغلوب شد سپس بمساعدت وشمگیر و بازگرفتن ملک جرجان از حسن فیروزان و تسلیم آن به وشمگیر مامور گشت و ابوعلی بانجام این ماموریت موفق شده و بار دیگر امیر نوح او را با لشکری جرار بجنگ رکن الدوله بری فرستاد. رکن الدوله بگریخت و ابوعلی ری و جبال را مسخر کرد لکن امیر نوح چنانکه انتظار ابوعلی بود بخدمات وی وقعی نمی نهاد و از این رو ابوعلی طغیان کرد و ابراهیم بن احمدسامانی را که مقیم موصل بود بخواست و با وی بیعت کرد و با سپاهی بجنگ امیر نوح شد و امیر نوح را مغلوب کرد و خراسان و ماوراءالنهر را متصرف گشت پس از آن از ابراهیم نیز متوهم شد و بترکستان رفت و با لشکری متوجه بخارا گشت لکن امیر نوح این غیبت را مغتنم شمردو به بخارا رفت و با ابراهیم صلح کرد و هردو بدفع ابوعلی اتفاق کردند و ابوعلی در این رزم نیز فایق گشت و به بخارا درآمد و با محمدبن نصر یکی از شاهزادگان سامانی بیعت کرد و نوح و ابراهیم بگریختند ابوعلی کرّت دیگر از بعض روسای لشکر متوهم گشته به چغانیان شد و امیر نوح بار دیگر بر ملک خویش مستولی گشت و پس از چندی نفاق آن دو یعنی امیر نوح و ابوعلی بوفاق انجامید و امیر نوح او را بحکومت خراسان فرستاد و مامور جنگ رکن الدوله کرد رکن الدوله منهزم و در قلعه طبرک متحصن گشت . ابوعلی قلعه را به محاصره گرفت و محاصره بطول انجامید و در آخر صلح کردند به اینکه هرساله رکن الدوله دویست هزار دینار بخزانه امیر نوح بپردازد. ابوعلی دست از محاصره بکشید لکن امیر نوح از این صلح خرسند نبود از اینرو ابوعلی را از امارت خراسان عزل کرد و وشمگیر و امرای خراسان را بدفع او امر داد و ابوعلی برکن الدوله پناهید و رکن الدوله بوسیله برادر خود معزالدوله از خلیفه مطیع منشور حکومت خراسان در سال 343 ه' . ق. برای ابوعلی بگرفت و ابوعلی در این سال بخراسان بنام خلیفه مطیع خطبه خواند و یکسال پس از آن یعنی در 344 ه' . ق. بکربن مالک از دست عبدالملک بن نوح بر خراسان مستولی شد و ابوعلی در این سال وفات یافت . رجوع به حبط ج 1 صص 325 - 328 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محسن بن ابراهیم بن هلال . رجوع به محسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محسن بن ابی القاسم علی بن محمدبن ابی الفهم داودبن ابراهیم بن تمیم تنوخی بصری . شاعر و ادیب و پدر او علی نیز شاعر بوده است . ولادت ابوعلی در سال 327 ه' . ق. ببصره بود. نخست وی در سوقالاهواز امانت عیار دارالضرب داشت و سپس قضای جزیره ابن عمر و از آن پس از جانب مطیع خلیفه قضای عسکر مکرم و ایذج و رامهرمز به وی مفوض گشت . او راست : کتاب فرج بعدالشدة و کتاب نشوارالمحاضره و کتاب المستجاد و دیوانی بزرگتر از دیوان پدر خویش . وفات وی به سال 384 ه' . ق. به بغداد بود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محسن بن احمد فارسی . رجوع به محسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محسن بن علی بن محمد. رجوع به محسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محسن بن علی قاضی تنوخی . رجوع به ابوعلی محسن بن ابی القاسم علی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن احمدبن الجنید. رجوع به ابن جنید شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن احمد بلخی شاعر. او را شاهنامه ای بوده است که اخبار آنرا از کتاب سیرالموک عبداللّه بن المقفع و سیرالملوک محمدبن جهم برمکی تصحیح کرده است . رجوع به دقیقی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن الیاس بن الیسع السمرقندی . رجوع به محمد... و رجوع به ابوعلی بن الیاس شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن حسن بن جمهور قمی . رجوع به محمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن حسن بن علی بن احمد فارسی نیشابوری ملقب به فتال . تلمیذ شیخ ابوجعفر طوسی . او راست : کتاب روضة الواعظین فارسی و کتاب التنویر فی التفسیر. و ابوالمحاسن عبدالرزاق ملقب به شهاب الاسلام رئیس نیشابور وی را بکشت .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن حسن بن حسن بن سهل بن هیثم . رجوع به ابن هیثم حسن ... شود. ابن ابی اصیبعه نام او را محمدبن حسن و قفطی حسن آورده است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن حسن بن مظفر حاتمی بغدادی . ادیب و شاعر. معارض متنبی . اوراست : کتاب حلیة المحاضره و رساله حاتمیّه در ماجراهای میان او و متنبّی و سرقات متنبّی و غیره . وفات وی به سال 388 ه' . ق. بود. و رجوع به محمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن حسین بن خلف بن احمد فرا رجوع به محمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن حسین بن عبداللّه بن شبل بغدادی . رجوع به ابن شبل شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن حسین بن ناصرالحق. رجوع به محمدبن حسین ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن سعید قشیری . رجوع به محمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن عبدالوهاب الجبائی . رجوع به ابوعلی جبائی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن عبیداللّه بن یحیی بن خاقان . رجوع به ابن خاقان و رجوع به تجارب السلف ص 205 و دستورالوزراء ص 76 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن عروس . رجوع به محمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن علی الفیاض الکاتب ... رجوع به محمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن علی بن حسین بن مقله . رجوع به ابن مقله شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن علی بن لیث . رجوع به محمد... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن فرات کوفی . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن محمدبن اشعث کوفی محدث شیعی . او راست : کتاب جعفریات و او در اوائل مائه چهارم در مصر میزیست .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن محمد الوزیر البلعمی .وزیر امیر منصوربن نوح سامانی . رجوع به بلعمی شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن مستنیر نحوی لغوی مشهور به قطرب . رجوع به قطرب شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن معاویه نیشابوری . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن معن بن هشام القاری . او کتاب التوکل محمدبن یحیی ازدی یا آدمی را روایت کرده است . (ابن الندیم ).

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
محمدبن یعلی بن زنبور. از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
مراکشی . او راست کتاب آلات التقویم و رسالة فی العمل بالجیب .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
مسبحی . او راست : عوالی .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
مسکویه یا مشکویه احمدبن محمدبن یعقوب مسکویه . جد او یعقوب خازن ری بود. ابن ابی اصیبعه گوید: کان ابوعلی مسکویه فاضلا فی العلوم الحکمیة متمیز افیها خبیرا بصناعة الطب جیداً فی اصولها و فروعها. در بدایت عمر از پیوستگان وزیر معزالدوله دیلمی ابومحمد مهلبی و خازن کتب او بود و پس از او نزد ابن العمید و پسرش ابوالفتح ذوالکفایتین وزیر رکن الدوله بویهی تقرب و اختصاص تمام داشت . آنگاه که ابوالفتح کشته شد او به خدمت عضدالدوله مخصوص گشت و سمت منادمت و خازنی او یافت . قفطی گوید او تا420 ه' . ق. حیات داشت و حاجی خلیفه و نیز یحیی بن منده بنقل یاقوت وفات او را در 421 ه' . ق. نوشته اند.در کتاب منتخب صوان الحکمة ابی سلیمان سجزی آمده است :ابوعلی احمدبن محمدبن مسکویه قد صحب الوزیر ابامحمدالمهلبی فی ایام شبیبته ثم اتصل من بعد ذلک بخدمة الملک عضدالدولة الی ان فارق عضدالدولة الدنیا و اما تحرم [ کذا ] بصحبة الاستاذ الرئیس ابی الفضل بن العمیدو ابنه ابی الفتح ذی الکفایتین و الملک صمصام الدوله ومن بعد ذلک کونه فی الحضرة العالیة بالری و تخصیصه بسائر الاکابر الی وقتنا هذا فمما لایحتاج الی شرح لاشتهاره و له کتب فی جمیع الریاضیات و الطبیعیات و الالهیات و الحساب و الصنعة و الطبایخ و غیر ذلک مما ترکته و لم انقله لکثرته و کان ذلک مع البلاغة الجیدة والخط الحسن و لطف الصنعة. و ایاه قصد ابوحیان التوحیدی بمسائله التی یسمیها الهوامل فاجابه عنها بالاجوبة التی سماها الشوامل . و قصة فضائله و احواله و سیره تستدعی طولا. و سپس نبذه ای از گفته های او رضی اللّه عنه بطور نمونه آورده است : اما الدعاء فانه تعرض للاجابة، لا لان اللّه یفعل عند ذلک ما لایفعله قبله و لا لانه ینفعل ای یسمع بنحو من الانفعال او یرقّ او یلحقه شی مما یلحقنا بل هو منزه عن جمیع هذا و لکن السبب فی الاجابة اننا اذا دعونا فی خلوة و خلوص سریرة عطلنا حواسنا عن وجه الانفعالات فتوفرنا علی الانفعال الذی یخص بقبول اثر الباری فحینئذ یاتی ذلک الامر الذی استعددنا له و بهذا النحو من الفعل نستخرج المسائل العویصة و نقول الشعر و نتذکر و نتفطن و ما اشبه ذلک ... فکذا یکون الدعاء والاجابة. و قال ایضا: قدبین ان الذین یزعمون بقاءالنفس هم طبیعیون بعد و جسمیون الا انهم یناقضون و یخلطون لذهاب و همهم الی ان النفس تبقی عن الجسم و هی ذات تمیز من الذات الاخری التی هی هی و اظنهم یتوهمون لها امکنة و یتصورونها کذلک و ان لم یطلقوا قولا.
و قال : سبب الجزع هو کثرة نظرنا فی الجزئیات والحسیات و ذلک الجوهر الشریف الذی فینا لانظر فیها باللذات فاذا توهمنا فقدان الحسیات و اشفقنا علیها فعرض لنا الجزع من الموت و لهذا نجد الفلاسفة یقولون : امت الارادة لان الموت الارادی هو التدرب فی هجر الحسیات و الملاذ الجسمیة و اطراح الشهوات و التصرف معالعقل و العقلیات و اذا انصرف الانسان بجمیع قواه او باکثرها الی هذاالمعنی لم یلذّ الا بها ولم یشتق الی الجزئیات و الحسیات و یکون کانه مفارق لها و ان کان متصلا بها و ملابسا لها و یکون حینئذ غیر خائف من الموت ولا هائب له و یصیر من الاًّمنین و الفائزین و فی جوار اللّه الذی لیس فیه خوف ولا اسف .
و قال فی الخواطر ایضا: ماالذی یشککنا فی دوام وجودالجوهر و انه لاضد له و الذی لاضد له لایفسد و انه غیرمکون من حیث هو جوهر و فی ان ّ النفس جوهر بجهة و عرض بجهة فاما ذاته و انیته فجوهر و اما کونه متمما فعارض عرض له و العرض یفسد لامحالة. فاما الجوهر فلاسبیل ان یتوهم له فساد فمن این تسلطالشک علی من یظن ان ذات النفس تتلاشی و تضمحل و هل یمکن ان تکون ذاته عرض (ظ: عرضاً) و هو معطی الحیوة و المتحرک من ذاته و العاقل لذاته فان هذه الثلاث الخواص هی للنفس تخصها - انتهی .
و از افسانه هائی که در اطراف نام این مرد هست یکی این است که روزی شیخ الرئیس به مجلس درس او درآمد و جوزی نزد وی افکند و گفت مساحت این جوز بشعیرات تعیین کن و ابوعلی جزوی از کتاب اخلاق نزد وی انداخت و گفت تو کمی در اصلاح اخلاق خویش کوش تا من جوز را مساحت کنم و شیخ الرئیس در بعض از مصنفات خویش گوید: من این مسئله را بر سبیل محاضره با ابوعلی در میان آوردم و او بدشواری فهم میکرد و مکرر اعاده کردم و فهم نکرد آخر وا گذاشتم . و یاقوت گوید: او در اول دین مجوسی داشت و سپس مسلمانی گرفت . بعضی گفته اند قبر ابوعلی باصفهان در محله خواجوست . مولفین نامه دانشوران قصه فرار ابوعلی بن سینا و ابوسهل مسیحی را بالفاظه نسبت به ابوعلی مسکویه کرده اند و با اینکه نامی هم از چهارمقاله و انتساب این حکایت به ابوسهل مسیحی برده اند ذکری از ماخذ نکرده اند و نمیدانیم ماخذشان چه بوده است . او راست : کتاب تجارب الامم و تعاقب الهمم در تاریخ تا سنه 372 ه' . ق. و این کتاب نفیسترین کتب تاریخ است و درخور آن است که یکی از فضلای عصر آن را بفارسی ترجمه کند. دیگر کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق در علم اخلاق که در وصف او گفته اند:
بنفسی کتاب حاز کل فضیلة
و صار لتکمیل البریة ضامنا
مولفه قد ابرز الحق خالصا
بتالیفه من بعد ما کان کامنا
و وسمه باسم الطهارةقاضیا
به حق معناه و لم یک مائنا
لقد بذل المجهود للّه دره
فما کان فی نصح الخلائق خائنا.
و همین کتاب است که خواجه نصیرالدین طوسی بترجمه آن با تصرفی پرداخته و نام اخلاق ناصری بدان داده است .دیگر از کتب او کتاب جاویدان خرد است که بر اسلوب جاویدان خرد هوشنگ تالیف شده و کتاب آداب العرب و الفرس . کتاب ترتیب السعادة یا ترتیب العادات . کتاب السیاسة. کتاب ندیم الفرید یا انس الفرید. کتاب الفوز الاکبر. کتاب الفوز الاصغر. کتاب الجامع. کتاب مختار الاشعار. کتاب مجموعة الخواطر. کتاب المستوفی و آن مختاری از اشعار است . کتاب السیر. و رجوع بمعجم الادباء یاقوت چ مارگلیوث ج 2 ص 88 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
المسوحی . حسن بن علی . یکی از زهاد و مشایخ معاصر جنید.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
مشرف الدولة. ابن بهاءالدوله . از سلاطین آل بویه (411 - 416 ه' . ق.). رجوع به مشرف الدوله شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
مصری . حسن بن علی بن موسی . رجوع به ابوعلی حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
معتوه . یکی از عقلای مجانین . خلف بن سالم گوید: ابوعلی معتوه را گفتم مسکن تو کجاست . گفت در آن خانه که عزیز و ذلیل در آن برابر باشند گفتم آن خانه کدام است گفت گورستانها. گفتم از تاریکی شب بگورستانها ترا ترس نگیرد گفت تاریکی قبر در نظر آرم و از آنرو تاریکی شب بر من سهل آید. گفتم گاه باشد که چیزهای هول و بیمناک بچشم تو آید گفت باشد لکن در هول و هراس آن جهانی چیزهاست که این هراس و وحشت پیش آن بچیزی نیست . رجوع به صفة الصفوة چ حیدرآباد ج 2 ص 25 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
معقل بن یسار. صحابی است . رجوع به معقل ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
منصور. آمر باحکام اللّه بن مستعلی بن ظاهربن حاکم عبیدی . دهمین ازخلفای عبیدی به مصر. رجوع به آمر باحکام اللّه ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
منصور. حاکم بامراللّه بن العزیزبن معزبن منصوربن قائم بن مهدی فاطمی . رجوع به حاکم بامراللّه منصور... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
منصور ابوعلی عامر. رجوع به منصور... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
منطقی بصری . شاعری مادح عضدالدوله و ابن عباد و نصربن هارون و ابوالقاسم علابن حسن و او را در علم منطق یدی طولی بود. وی را دیوانی است در دو هزار بیت . مولد او به سال 336 و وفات بعد از 390 ه' . ق. بشیراز. در آخر عمر نابینا گشت . رجوع به معجم الادباء ج 5 ص 494 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
مهدی بن ابراهیم العمانی . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
مهندس مصری . ابن قفطی ذکر او آورده و گوید به مصر میزیست و دانای هندسه بود و در سال 530 ه' . ق.حیات داشت و از فضل و ادب و شعر نیز بابهره بود و بعض اشعار او را که اصلاحات هندسی در آن بکار برده نقل کرده است رجوع به تاریخ الحکما چ لیپزیک ص 410 شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
نسفی . فقیه حنفی . او راست : فوائد فی فروع الحنفیة.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
نظام الملک حسن بن علی بن اسحاقبن عباس طوسی . وزیر الب ارسلان و ملکشاه . رجوع به حسن ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
وحشی . او راست : امالی .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
هارون بن زکریا هجری . رجوع به هارون ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
هارون بن علی بن ابی منصور ابان رجوع به هارون ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
هارون بن معروف . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
الهذلی . هلال بن میمون . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
هشام بن ابراهیم انصاری . معاصر و جلیس اصمعی و طبقه او. ادیبی لغوی است . او راست : کتاب الحشرات . کتاب الوحوش . کتاب النبات . کتاب خلق الخیل .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
هشیم بن هشام بن سری بن ابی ساسان . از روات حدیث است .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
همام اسکافی . او راوی یکی از کتب ابوجعفر محمدبن احمد اشعریست .

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
همدانی . یا اصبحی . نام او ثمامةبن شفی است و از عقبةبن عامر روایت کند.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
یحیی بن خالدبن برمک وزیر هارون رجوع به یحیی .... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
یحیی بن غالب یا اسماعیل بن محمد. تلمیذ ماشااللّه . رجوع به خیاط ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
یحیی بن کامل بن طلیحة الخدری . رجوع به یحیی بن کامل ابوعلی ... شود.

فارسی فارسی

لغت‌نامه دهخدا

[اَ ع َ]
{اخ}
یمامی رهمی . نام یکی از فصحای عرب به روزگار قاسم انباری . او از عبیدالقاسم بن الاصبغ السلمی روایت کند. (ابن الندیم ).